Persóna (málfræði)
Í málfræði er persóna tilvísun til þátttakanda í ákveðinni aðgerð. Oft er talað um persónu í sambandi við persónufornöfn og beygingu sagnorða og annarra orða, t.d. eignarfornafna. Í tungumálum eru þrjár málfræðilegar persónur sem kallast fyrsta, önnur og þriðja. Í indóevrópskum tungumálum beygjast persónufornöfn eftir tölu, annaðhvort í eintölu eða fleirtölu en á sumum málum líka í tvítölu, og kyni, það er segja í karlkyni, kvenkyni eða hvorugkyni. Í sumum tungumálum eru önnur persónufornöfn notuð í formlegu samhengi (þérun) en í óformlegu samhengi (þúun). Eftirfarandi tafla sínir í nefnifalli öll persónufornöfn í nútíma-íslensku í báðum tölum.
persóna | eintala | fleirtala | |
---|---|---|---|
1. | ég | við | |
2. | þú | þið | |
3. | kk. | hann | þeir |
kvk. | hún | þær | |
hk. | það | þau |
Persóna og sagnorð
breytaÁ flestum en ekki öllum indóevrópskum tungumálum beygjast sagnorð eftir persónu. Áhrif persónu á beygingu sagnorðsins „að fara“ á nokkrum indóevrópskum tungumálum má sjá hér fyrir neðan.
persóna | íslenska | enska | franska | þýska | danska | pólska | |
---|---|---|---|---|---|---|---|
eintala | 1. | fer | go | vais | gehe | går | chodzę |
2. | ferð | go | vas | gehst | går | chodzisz | |
3. | fer | goes | va | geht | går | chodzi | |
fleirtala | 1. | förum | go | allons | gehen | går | chodzimy |
2. | farið | go | allez | geht | går | chodiście | |
3. | fara | go | vont | gehen | går | chodzą |
Á sumum tungumálum hefur kyn persónunnar líka áhrif á sagnorðabeygingar í ákveðnum umhverfum. Til dæmis á bæði spænsku og pólsku beygjast sagnorð eftir kyni persónunnar, en aðeins í þátíð á pólsku.
Fleiri persónur
breytaÁ sumum tungumálum eru fleiri enn þrjár persónur, til dæmis á algonkinskum málum skiptist þriðja persónan í tvennt: nærri þriðju persónu og fjærri þriðju persónu. Stundum kallast fjærri þriðja persónan fjórða persóna. Á öðrum tungumálum eru enn fleiri persónur.
Á finnsku og skyldum málum er svokölluð „núllpersóna“. Þetta á við það að sleppa frumlaginu og gegnir svipuðu hlutverki og þolmynd.