Qaanaaq

Qaanaaq er þorp í sveitarfélaginu Avannaata á norðvestur-Grænlandi. Það er eini eiginlegi byggðakjarninn á Norður-Grænlandi (Avannaa). Upphaf hans var verslunarstöðin "Kap York Stationen Thule" sem stofnuð var af Knud Rasmussen og Peter Freuchen árið 1910. Núverandi byggðarlag varð til þegar allir íbúar gamla Thule-þorpsins voru fluttir þangað árið 1953.

Þorpið

Qaanaaq-þorpið

Í þorpinu Qaanaaq búa um 646 íbúar (2020) Auk aðalþorpsins eru fimm önnur byggðarlög í nágrenninu:

• Savissivik: íbúafjöldi, á norðurströnd í Melville-flóa í suðurhluta sveitarfélagsins
• Moriusaq: íbúafjöldi(um 30 km frá Thule herstöðinni)
• Qeqertat: íbúafjöldi (á Harward-eyju)
• Qeqertarsuaq: íbúafjöldi (á Herbert-eyju)
• Siorapaluk: (nyrsta byggða ból á jörðu (að frátöldum tímabundnum rannsóknarstöðum)) á 77°47'N)

Mállýska íbúana í Qaanaaq er talsvert frábrugðin þeirri grænlensku sem töluð er sunnar í landinu og miklu líkari þeirri inuítamállýsku sem töluð er í Nunavut héraðinu í Kanada.

Öll byggðarlög utan aðalþorpsins eiga í hættu að fara í eyði.[1] Geymt 25 febrúar 2007 í Wayback Machine. Þetta er sama þróun og sjá má um allt Grænland, að útsveitir fara í eyði og íbúar flytjast til helsta þéttbýlisins. Eitt af þessum byggðarlögum var Etah sem lá 78 km norðvestur frá Siorapaluk (á 78°19'N) og var nyrsta byggð í heimi meðan búið var þar.

Um þetta svæði fóru allir þeir innflytjendahópar sem numið hafa land á Grænlandi, ef frá eru taldir norrænir menn á miðöldum. Enda er skammt á milli Grænlands og Ellesmere-eyju, þar sem styst er á Kennedy-sundi (hluti af Nares-sundi) einungis 24 km milli stranda. Hér hafa fundist fornleifar eftir menningu allra þessara hópa og er menning forfeðra nútíma Inuíta kennd við þetta svæði Þeir eru kallaðir Thule-inuítar enda var það hér sem fornleifafræðingar skilgreindu fyrst þann menningarheim. Hér hafa einnig fundist munir sem koma frá hinum norrænu Grænlendingum og hafa verið uppi getgátur um að þeir hafi sjálfir siglt hingað norður. Það er þó með öllu óvíst, þessir hlutir gætu allt eins hafa borist hingað í vöruskiptaverslun Inuíta á milli. Það var Skotinn John Ross sem kom hingað fyrstur nútíma Evrópumanna árið 1818 og nefndi íbúana pólar-eskimóa. Nýjasti innflytjendahópurinn að vestan fluttist hingað frá Baffinslandi fyrir 150 árum.

Byggðarlagið nær yfir 225.500 km², og er megnið af því svæði undir jökli. Að flatarmáli er þetta víðfeðmasta byggðarlag í heimi enda stærra en England, Skotland og Wales samanlögð. Í suðri liggur það að byggðarlaginu Upernavik, í austri að Þjóðgarði Grænlands, í norðri að Íshafinu, og í vestri að Nares-sundi. Nares-sund aðskilur Ellesmere-eyju í Nunavut-héraði í Kanada frá Grænlandi.

Kort af Grænlandi

Herstöðin

Bandaríkjaher byggði herstöð í næsta nágrenni við Thule-þorpið árið 1951 sem nefnd var Thule Air Base og er þar enn. Aðalhlutverk stöðvarinnar var að vera útvörður í varnarkerfi Bandaríkjanna gegn Sovétríkjunum á kaldastríðsárunum. Var þar byggð mikil radarstöð og einnig höfðu sprengiflugvélar þar aðstöðu. Íbúar þorpsins fóru fljótlega að mótmæla yfirgangi hersins við dönsk yfirvöld og sömuleiðis því að öll veiðiaðstaða versnaði til muna. Það endaði með því að allir íbúar gamla Thule-þorpsins voru fluttir burtu árið 1953 norður á þann stað þar sem þorpið Qaanaaq stendur nú, um 130 km norðan við upphaflega þorpið. Fengu þeir nokkurra daga frest til að yfirgefa híbýli sín og eigur. Undu þeir þessu afar illa enda miklu verra til veiða á nýja staðanum en þar sem þeir bjuggu áður. Urðu úr þessu miklar deilur bæði á Grænlandi og í Danmörku á næstu áratugum. Þeir sem höfðu verið fluttir á brott og afkomendur þeirra stofnuðu síðan samtökin Hingitaq ’53 og hófu málaferli gegn danska ríkinu. Það var ekki fyrr en árið 1999 sem endanlegur dómur gekk í málinu í Hæstarétti Danmerkur. Þar var úrskurðað að íbúarnir hefðu verið neyddir til að flytja og þeim dæmdar minniháttar skaðabætur fyrir. Auk skaðabótanna lagði danska ríkisstjórnin 210 miljónir danskra króna í flugvallarbyggingu í Qaanaaq. Nýi flugvöllurinn var tilbúinn 2002 en fram að þeim tíma var herflugvöllurinn í Thule Air Base (Pituffik flugvöllurinn) eini flugvöllurinn á öllu Norður-Grænlandi. Þurftu allir, jafnt heimamenn sem aðrir, að sækja um leyfi hjá bandarískum heryfirvöldum til að komast í og úr almenningsflugi sem þar lenti. Thule-herstöðin tilheyrir ekki byggðarlaginu Qaanaaq en er undir stjórn Bandaríkjahers.

Þann 22. janúar 1968 fórst B-52 sprengjuflugvél 11 km sunnan við herstöðina. Fjórar vetnissprengjur sem voru um borð týndust og geislavirk málmbrot dreifðust um stórt svæði. Það var ekki fyrr en 1996 sem dönsk yfirvöld viðurkenndu að um geislavirkni hafi verið um að ræða og gengust á að greiða þeim sem unnið höfðu við hreinsun á svæðinu 50.000 danskar krónur á mann í skaðabætur fyrir heilsutap og í mörgum tilvikum dauða úr krabbameini.

Smilla

Í bókinni Lesið í snjóinn, lætur Peter Høeg höfundur bókarinnar aðalsöguhetjuna, Smillu, vera fædda og uppalda í Qaanaaq og er móðir hennar innfæddur Grænlendingur.

Heimildir

• Korey Capozza, i Encyclopedia of the Arctic, Routledge, 2004, ISBN 978-1-57958-436-8
• Svend Aage Christensen. „The Marshal's Baton. There is no bomb, there was no bomb, they were not looking for a bomb“ (enska). Danish Institute for International Studies - DIIS. Afrit af upprunalegu geymt þann 25. maí 2012. Sótt 14. ágúst 2009.

Ítarefni

• Vefur Qaanaaq Geymt 1 ágúst 2005 í Wayback Machine
• Upplýsingar fyri ferðamenn frá Greenland.com Geymt 23 október 2007 í Wayback Machine
• Qaanaaq, upplýsingar fyrir ferðamenn frá Greenland Guide Geymt 27 september 2007 í Wayback Machine
• Leksikon.org