Samfélagssáttmáli

Samfélagssáttmálinn er meginhugtak svonefndra sáttmálakenninga um eðli og undirstöður mannlegs samfélags, siðferðis og réttmæti ríkisvalds. Hugmyndin er í grófum dráttum sú að óskrifaður sáttmáli ríki um að einstaklingar gefi upp tilkall sitt til tiltekinna réttinda en feli ríkisvaldi í hendur valdstjórn til þess að viðhalda reglu í samfélaginu og tryggja öryggi þegnanna. Yfirleitt er því ekki haldið fram að menn hafi bókstaflega komist að samkomulagi un undirstöður samfélagsskipunarinnar á einhverjum tilteknum tíma heldur ríki samkomulagið á svipaðan hátt og samkomulag ríkir um merkingu orða í tungumálinu.

Sáttmálakenningar eru til í mörgum afbrigðum. Þær hafa verið notaðar til að réttlæta konungsstjórn, frjálshyggju og félagshyggju. Sáttmálakenningar voru þungamiðjan í þeirri hugmynd að réttmætti valdhafanna byggi á samþykki þegnanna og voru hornsteinninn í heimspekilegri réttlætingu lýðræðisins sem kom fram á 17. og 18. öld.

Flestar sáttmálakenningar byrja á einhvers konar greiningu á ímynduðu samfélagi án ríkisvalds og félagslegrar skipunar; þetta ástand er venjulega nefnt „náttúrulegt ástand“. Í slíku ástandi, segja flestar sáttmálakenningar, eru einu hömlurnar á einstaklinginn máttur hans og samviska. Ýmsar útfærslur eru síðan til á svarinu við spurningunni hvers vegna skynsamur einstaklingur hefur hag af því að láta eftir hluta af frelsi sínu til þess að koma á félagslegri skipan og valdstjórn.

Vísi að sáttmálakenningu má finna í ritum forngríska heimspekingsins Platons en sáttmálakenningar urðu þó ekki vinsælar fyrr en á nýöld. Helstu kenningasmiðir sáttmálakenninga voru þeir Thomas Hobbes (1651), John Locke (1689) og Jean-Jacques Rousseau (1762). Merkasti sáttmálakenningahöfundur 20. aldar var John Rawls (1971).

Ítarefni

• Ankerl, Guy. Toward a Social Contract on a Worldwide Scale (Geneva: ILO, 1980).
• Boucher, David og Paul Kelly (ritstj.). The Social Contract from Hobbes to Rawls (New York: Routledge, 1994).
• Dworkin, Ronald. Law's Empire (Fontana Press, 1986).
• Freeman, Samuel Justice and the Social Contract (Oxford: Oxford University Press, 2007).
• Gauthier, David. Morals By Agreement (Oxford: Oxford University Press, 1986).
• Gauthier, David. Moral Dealing: Contract, Ethics, and Reason (Ithaca: Cornell University Press, 1990).
• Hampton, Jean. Hobbes and the Social Contract Tradition (Cambridge: Cambridge University Press, 1986).
• Kavka, Gregory S. Hobbesian Moral and Political Theory (Princeton: Princeton University Press, 1986).
• Lessnoff, Michael. Social Contract (London: Macmillan, 1986).
• Morris, Christopher W. (ritstj.). The Social Contract Theorists: Critical Essays on Hobbes, Locke and Rousseau (Rowman & Littlefield Publishers, 1999).
• Nozick, Robert. Anarchy, State, and Utopia (New York: Basic Books, 1974).
• Pettit, Philip. Republicanism: A Theory of Freedom and Government (Oxford: Clarendon Press, 1997).
• Rawls, John. A Theory of Justice (Harvard University Press, 1971).
• Rawls, John. Political Liberalism (New York: Columbia University Press, 1996).
• Skyrms, Brian.Evolution of the Social Contract (Cambridge: Cambridge University Press, 1996).
• Skyrms, Brian. The Stage Hunt and the Evolution of Social Structure Cambridge: Cambridge University Press, 2004).
• Vallentyne, Peter (ritstj.). Contractarianism and Rational Choice (Cambridge: Cambridge University Press, 1991).

Tenglar

• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Contractarianism“
• Stanford Encyclopedia of Philosophy: „Contemporary Approaches to the Social Contract“
• The Internet Encyclopedia of Philosophy: „Social Contract Theory“
• „Hvað er átt við með samfélagssáttmála?“. Vísindavefurinn.