Kúmen

Kúmen
	;
Vísindaleg flokkun
Ríki:	Jurtaríki (Plantae);
Fylking:	Dulfrævingar (Magnoliophyta);
Flokkur:	Tvíkímblöðungar (Magnoliopsida);
Ættbálkur:	Sveipjurtabálkur (Apiales);
Ætt:	Sveipjurtaætt (Apiaceae);
Ættkvísl:	Carum;
Tegund:	C. carvi;
Tvínefni
	Carum carvi; L.
Samheiti
	Carum gracile Lindl.; Carum rosellum Woronow; Bunium carvi (L.) M.Bieb. (1808); Carum aromaticum Salisb.; Carum decussatum Gilib.; Carum gracile Lindl.; Carum officinale Gray; Carum rosellum Woronow; Carum velenovskyi Rohlena; Carvi careum Bubani; Falcaria carvifolia C.A.Mey.; Foeniculum carvi (L.) Link; Karos carvi Nieuwl. & Lunell; Lagoecia cuminoides Soy.-Will.; Ligusticum carvi Roth; Pimpinella carvi Jess.; Selinum carvi E.H.L.Krause; Seseli carum Scop.; Seseli carvi Spreng.; Sium carum F.H.Wigg.; Sium carvi Bernh.;

Kúmen er jurt af sveipjurtaætt. Kúmen er notað sem krydd í brennivín og bakstur. Það vex villt á Íslandi m.a. í Viðey. Skúli fógeti flutti kúmen til Viðeyjar, hann mun hafa sótt það austur að Hlíðarenda, en Gísli Magnússon, sýslumaður þar, einn af fyrstu íslensku náttúrufræðingunum jafnan nefndur Vísi Gísli, mun hafa flutt plöntuna til íslands um 100 árum áður en Skúli settist að í Viðey, þ.e. um 1760. Á haustin er oft farið í ferðir út í Viðey til að tína kúmen.

Útbreiðsla breyta

Kúmen er upprunalega frá Evrópu, Norður-Afríku og Vestur Asíu, en hefur breiðst víða út með ræktun.^[3]

Það vex á láglendi víða um landið, en sjaldan í miklum mæli nema helst á Suðurlandi. Kúmen heldur sig yfirleitt við láglendi, hæst yfir sjó er það skráð í Mývatnssveit, í 270-280 m. ^[4]

Orðsifjar breyta

Uppruni orðsins "kúmen" er óljós, en í íslensku er orðið tekið upp úr dönsku: "kommen". Kúmen hefur verið nefnt mörgum nöfnum á mismunandi svæðum, með nöfn dregin af latneska orðinu cuminum (broddkúmen), gríska orðinu karon (aftur broddkúmen), sem var aðlagað að latínu sem carum (sem nú merkir kúmen). Á sanskrít heitir jurtin karavi, stundum þýtt sem "kúmen", en stundum sem "fennel".^[5]

Enska heitið "caraway" er að minnsta kosti^[6] síðan 1440 og taldi Walter William Skeat það vera af arabískum uppruna. Fræðimaðurinn Katzer áleit þó arabíska heitið al-karawya (spænska alcaravea) vera dregið af latínuheitinu carum.^[5]

Tegundarheitið carvi kemur úr arabísku; "karvija" eða "karavi", nafnið er talið þýða 'frá Karie' í Litlu-Asíu.^[3]

Kúmen
Næringargildi í hverjum 100 g (3,5 únsur)

Orka 330 kkal 1390 kJ

Kolvetni	49.90 g
- Þar af sykrur 0.64 g
- Trefjar 38.0 g
Fita	14.59 g
- Þar af mettaðar fitusýrur 0.620 g
- einómettaðar 7.125 g
- fjölómettaðar 3.272 g
Prótein	19.77 g
Vatn	9.87 g
A-vítamín equiv. 18 μg	2%
Þíamín (B1-vítamín) 0.383 mg	29%
Ríbóflavín (B2-vítamín) 0.379 mg	25%
Níasín (B3-vítamín) 3.606 mg	24%
Pyridoxín (B6-vítamín) 0.360 mg	28%
Fólat (B9-vítamín) 10 μg	3%
B12-vítamín 0 μg	0%
C-vítamín 21.0 mg	35%
E-vítamín 2.5 mg	17%
K-vítamín 0 μg	0%
Kalsíum 689 mg	69%
Járn 16.23 mg	130%
Magnesíum 258 mg	70%
Fosfór 568 mg	81%
Kalíum 1351 mg	29%
Natríum 17 mg	1%
Sink 5.5 mg	55%