Kúmen

Kryddtegund og jurt
(Endurbeint frá Carum carvi)

Kúmen er jurt af sveipjurtaætt. Kúmen er notað sem krydd í brennivín og bakstur. Það vex villt á Íslandi m.a. í Viðey. Skúli fógeti flutti kúmen til Viðeyjar, hann mun hafa sótt það austur að Hlíðarenda, en Gísli Magnússon, sýslumaður þar, einn af fyrstu íslensku náttúrufræðingunum jafnan nefndur Vísi Gísli, mun hafa flutt plöntuna til íslands um 100 árum áður en Skúli settist að í Viðey, þ.e. um 1760. Á haustin er oft farið í ferðir út í Viðey til að tína kúmen.

Kúmen

Vísindaleg flokkun
Ríki: Jurtaríki (Plantae)
Fylking: Dulfrævingar (Magnoliophyta)
Flokkur: Tvíkímblöðungar (Magnoliopsida)
Ættbálkur: Sveipjurtabálkur (Apiales)
Ætt: Sveipjurtaætt (Apiaceae)
Ættkvísl: Carum
Tegund:
C. carvi

Tvínefni
Carum carvi
L.
Samheiti
  • Carum gracile Lindl.
  • Carum rosellum Woronow
  • Bunium carvi (L.) M.Bieb. (1808)[1]
  • Carum aromaticum Salisb.
  • Carum decussatum Gilib.
  • Carum gracile Lindl.
  • Carum officinale Gray
  • Carum rosellum Woronow
  • Carum velenovskyi Rohlena
  • Carvi careum Bubani
  • Falcaria carvifolia C.A.Mey.
  • Foeniculum carvi (L.) Link
  • Karos carvi Nieuwl. & Lunell
  • Lagoecia cuminoides Soy.-Will.
  • Ligusticum carvi Roth
  • Pimpinella carvi Jess.
  • Selinum carvi E.H.L.Krause
  • Seseli carum Scop.
  • Seseli carvi Spreng.
  • Sium carum F.H.Wigg.
  • Sium carvi Bernh.[2]

Útbreiðsla

breyta

Kúmen er upprunalega frá Evrópu, Norður-Afríku og Vestur Asíu, en hefur breiðst víða út með ræktun.[3]

Það vex á láglendi víða um landið, en sjaldan í miklum mæli nema helst á Suðurlandi. Kúmen heldur sig yfirleitt við láglendi, hæst yfir sjó er það skráð í Mývatnssveit, í 270-280 m. [4]

Orðsifjar

breyta

Uppruni orðsins "kúmen" er óljós, en í íslensku er orðið tekið upp úr dönsku: "kommen". Kúmen hefur verið nefnt mörgum nöfnum á mismunandi svæðum, með nöfn dregin af latneska orðinu cuminum (broddkúmen), gríska orðinu karon (aftur broddkúmen), sem var aðlagað að latínu sem carum (sem nú merkir kúmen). Á sanskrít heitir jurtin karavi, stundum þýtt sem "kúmen", en stundum sem "fennel".[5]

Enska heitið "caraway" er að minnsta kosti[6] síðan 1440 og taldi Walter William Skeat það vera af arabískum uppruna. Fræðimaðurinn Katzer áleit þó arabíska heitið al-karawya (spænska alcaravea) vera dregið af latínuheitinu carum.[5]

Tegundarheitið carvi kemur úr arabísku; "karvija" eða "karavi", nafnið er talið þýða 'frá Karie' í Litlu-Asíu.[3]

Kúmen
Næringargildi í hverjum 100 g (3,5 únsur)
Orka 330 kkal   1390 kJ
Kolvetni     49.90 g
- Þar af sykrur 0.64 g
- Trefjar  38.0 g  
Fita14.59 g
- Þar af mettaðar fitusýrur  0.620 g
- einómettaðar  7.125 g  
- fjölómettaðar  3.272 g  
Prótein 19.77 g
Vatn9.87 g
A-vítamín equiv.  18 μg 2%
Þíamín (B1-vítamín)  0.383 mg  29%
Ríbóflavín (B2-vítamín)  0.379 mg  25%
Níasín (B3-vítamín)  3.606 mg  24%
Pyridoxín (B6-vítamín)  0.360 mg28%
Fólat (B9-vítamín)  10 μg 3%
B12-vítamín  0 μg  0%
C-vítamín  21.0 mg35%
E-vítamín  2.5 mg17%
K-vítamín  0 μg0%
Kalsíum  689 mg69%
Járn  16.23 mg130%
Magnesíum  258 mg70% 
Fosfór  568 mg81%
Kalíum  1351 mg  29%
Natríum  17 mg1%
Sink  5.5 mg55%
Percentages are relative to US
recommendations for adults.
Heimild: USDA Nutrient database

Tilvísanir

breyta
  1. Carum carvi. Conservatorio y Jardín Botánico de Ginebra: Flora africana. Sótt 29. september 2010.
  2. Carum carvi en PlantList“. Afrit af upprunalegu geymt þann 22. júní 2021. Sótt 20. ágúst 2017.
  3. 3,0 3,1 Nordisk Flora [1]
  4. Flóra Íslands [2]
  5. 5,0 5,1 Katzer's Spice Pages: Caraway Caraway (Carum carvi L.)
  6. Walter William Skeat, Principles of English etymology, Volume 2, page 319. 1891 Words of Arabic Origin
   Þessi matar eða drykkjargrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.