Aðalritari sovéska kommúnistaflokksins

Aðalritari miðstjórnar Kommúnistaflokks Sovétríkjanna var embætti í sovéska kommúnistaflokknum sem varð valdamesta embætti miðstjórnar hans á síðustu árum þriðja áratugarins. Frá árinu 1929 var handhafi embættisins jafnan einnig hinn eiginlegi leiðtogi Sovétríkjanna í ljósi þess að embættið stýrði bæði Kommúnistaflokknum og ríkisstjórn Sovétríkjanna. Það var Jósef Stalín, sem varð aðalritari árið 1922, sem gerði embættið að þeirri valdastöðu sem það varð. Eftirmaður hans, Nikita Krústsjov, breytti nafni embættisins árið 1953 og kallaði sig fyrsta ritara flokksins en nafnbreytingin var dregin til baka árið 1966.

Embættið þróaðist út frá valdaminni stöðum innan flokksins. Þau embætti voru: Tæknilegur ritari (1917–1918), formaður ritararáðsins (1918–1919) og ábyrgðarritari (1919–1922). Á tíma þessara embætta var Vladímír Lenín leiðtogi flokksins en hann gegndi engu þessara embætta.

Saga embættisins

Í upphafi gegndi handhafi embættisins aðallega ritarastörfum. Embætti „ábyrgðarritara“ var síðan stofnað árið 1919 til þess að gegna stjórnar- og skipulagsstörfum. Árið 1922 var aðalritara Kommúnistaflokksins eingöngu ætlað að sjá um skipulags- og agamál innan flokksins og hafa yfirlit með flokksmeðlimum. Þegar Stalín tók við embættinu notfærði hann sér reglur flokksins til þess að breyta embættinu í embætti flokksleiðtoga og síðar leiðtoga Sovétríkjanna allra.

Á 17. flokksþingi Kommúnistaflokksins árið 1934 forðuðust flokksmenn að kjósa Stalín formlega til annars kjörtímabils sem aðalritara. Stalín var þó endurkjörinn í öll önnur embætti sín og var áfram óumdeildur leiðtogi flokksins.

Á sjötta áratugnum hætti Stalín smám saman afskiptum af störfum ritararáðsins og lét Georgij Malenkov að mestu um að stýra hópnum. Á 19. flokksþingi Kommúnistaflokksins árið 1952 endurskipulagði Stalín stjórn flokksins. Með milligöngu Malenkovs bað hann flokkinn um að létta af sér skyldum gagnvart ritararáðinu sökum aldurs. Flokksþingið hafnaði kröfu hans þar sem meðlimirnir voru ekki vissir um hvað Stalín gekk til. Að endingu leysti flokksþingið þó upp embætti aðalritarans, en Stalín var áfram einn af flokksriturunum og viðhélt æðstu stjórn flokksins.

Þegar Stalín lést þann 5. mars 1953 var Malenkov valdamesti meðlimur ritararáðsins. Hann stofnaði þremenningabandalag ásamt Vjatsjeslav Molotov og Lavrentij Beria og var þannig kjörinn forsætisráðherra Sovétríkjanna. Aðeins níu dögum síðar neyddist Malenkov hins vegar til að segja upp sæti sínu í ritararáðinu og varð því einungis ríkisstjórnarleiðtogi en ekki flokksleiðtogi. Nikita Krústsjov varð valdamesti meðlimur ritararáðsins og var þann 14. september kjörinn í embætti „fyrsta ritara“ Kommúnistaflokksins. Á næstu árum ruddi Krústsjov keppinautum sínum úr vegi og ritaraembættið varð aftur valdamesta embætti Sovétríkjanna.

Árið 1964 leiddi andstaða stjórnmálaráðsins og miðstjórnarinnar til þess að Krústsjov var bolað úr embætti. Leoníd Bresnjev tók við Krústsjov sem fyrsti ritarinn og kom á sameiginlegri stjórn flokksforystunnar ásamt Alexei Kosygin forsætisráðherra. Embættið var aftur kallað aðalritari frá árinu 1966. Á stjórnartíð Bresnjevs voru völd aðalritarans verulega skert vegna aukinna valda sameiginlegrar flokksforystu. Bresnjev hélt stuðningi flokksforystunnar með því að forðast allar róttækar umbætur. Eftirmenn hans, Júrí Andropov og Konstantín Tsjernenkó, gegndu embættinu á svipaðan hátt og Bresnjev. Mikhaíl Gorbatsjev réð Sovétríkjunum sem aðalritari flokksins til ársins 1990, en þá glataði Kommúnistaflokkurinn einokunarstöðu sinni í sovéskum stjórnmálum og sérstakt forsetaembætti var stofnað svo Gorbatsjev gæti áfram verið leiðtogi Sovétríkjanna. Eftir misheppnaða valdaránstilraun árið 1991 sagði Gorbatsjev af sér sem aðalritari og varamaður hans, Vladímír Ívasjkó, tók við embættinu. Ívasjkó var aðeins aðalritari í fimm daga áður en Boris Jeltsín, nýr forseti Rússlands, leysti upp Kommúnistaflokkinn.

Listi yfir aðalritara sovéska kommúnistaflokksins

Tæknilegir ritarar (1917–1918)

• Elena Stasova (apríl 1917 – 1918)

Formenn ritararáðsins (1918–1919)

• Jakov Sverdlov (1918 – 16. mars 1919)
• Elena Stasova (mars 1919 – desember 1919)

Ábyrgðarritarar (1919–1922)

• Nikolaj Krestinskij (desember 1919 – mars 1921)
• Vjatsjeslav Molotov (16. mars 1921 – 3. apríl 1922)

Aðalritarar (1922–1952)

• Jósef Stalín (3. apríl 1922 – 16. október 1952)

Fyrstu ritarar (1953–1966)

• Nikita Krústsjov (14. september 1953 – 14. október 1964)
• Leoníd Bresnjev (14. október 1964 – 8. apríl 1966)

Aðalritarar (1966–1991)

• Leoníd Bresnjev (8. apríl 1966 – 10. nóvember 1982)
• Júríj Andropov (12. nóvember 1982 – 9. febrúar 1984)
• Konstantín Tsjernenkó (13. febrúar 1984 – 10. mars 1985)
• Mikhaíl Gorbatsjev (11. mars 1985 – 24. ágúst 1991)
• Vladímír Ívasjkó (24. ágúst 1991 – 29. ágúst 1991)

Heimild

• Fyrirmynd greinarinnar var „General Secretary of the Communist Party of the Soviet Union“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 7. janúar 2019.