Hið íslenska fræðafélag í Kaupmannahöfn

Hið íslenska fræðafélag í Kaupmannahöfn – eða Fræðafélagið – var stofnað árið 1912 af nokkrum Íslendingum sem búsettir voru í Kaupmannahöfn. Félagið er enn starfandi. Markmið félagsins var að „styðja og styrkja íslensk vísindi og bókmenntir með útgáfu gamalla og nýrra rita, er snerta sögu landsins og náttúru, íslenskar bókmenntir og þjóðfræði“.

Stofnun félagsins og starfsemi

Árið 1906 hófst barátta fyrir því að flytja Kaupmannahafnardeild Hins íslenska bókmenntafélags heim til Íslands; niðurstaðan varð sú að Hafnardeildin var lögð niður árið 1911. Kaupmannahafnardeildin hafði lengst af verið mun öflugri en Reykjavíkurdeildin, enda hafði miðstöð íslenskrar fræðastarfsemi verið þar ytra. Þetta varð til þess að sú hugmynd kviknaði meðal Hafnar-Íslendinga að stofna sjálfstætt íslenskt bókmenntafélag í Kaupmannahöfn til þess að gefa út rit sem sérstaklega voru ætluð Íslendingum. Bogi Th. Melsteð lét þessa hugmynd fyrst í ljósi opinberlega.

Eftir nokkurn undirbúning var boðað til stofnfundar 11. maí 1912, og var Bogi Th. Melsteð kosinn forseti, Sigfús Blöndal skrifari og Finnur Jónsson féhirðir. Af öðrum sem stóðu að félaginu má nefna Þorvald Thoroddsen og Kristian Kaalund. Félagsmenn máttu „eigi vera fleiri en 12, og skulu þeir kosnir að verðleikum“. Forsetar félagsins hafa verið:

1912–1929: Bogi Th. Melsteð mag. art.
1930–1934: Finnur Jónsson prófessor.
1934–1986: Jón Helgason prófessor.
1986–2020: Pétur M. Jónasson prófessor.
2021– : Gottskálk Jensson prófessor

Félagið hóf strax öfluga starfsemi og komu fyrstu bækurnar út haustið 1912. Var starfsemi félagsins nokkuð samfelld fram yfir 1960, en þá kom hlé. Félagið hefur þó gefið út bækur eða styrkt útgáfu rita fram til þessa dags.

Bogi Th. Melsteð var vakinn og sofinn yfir starfsemi félagsins meðan hans naut við, og var útsjónarsamur að afla styrkja til starfseminnar. Einnig má geta þess að Kristian Kaalund arfleiddi Fræðafélagið að öllum eigum sínum (1919), og Þorvaldur Thoroddsen gaf félaginu upplagið af Ferðabók sinni, 1–4, sem hann kostaði sjálfur útgáfu á. Varð fjárhagur félagsins með tímanum allgóður.

Á árunum 1916–1930 kom út Ársrit Hins íslenska fræðafélags í Kaupmannahöfn, alls 11 árgangar. Í því voru læsilegar og fróðlegar greinar.

Í 25 ára afmælisriti félagsins er yfirlit um útgáfustarfsemina á því tímabili, en félagið hafði þá gefið út 44 bækur. Nefna má ritraðirnar: Safn Fræðafélagsins um Ísland og Íslendinga, sem varð 14 bindi, og Íslensk rit síðari alda, sem varð 7+4 bindi. Félagið hefur gefið út fjölda áhugaverðra bóka, má t.d. nefna Árferði á Íslandi í þúsund ár, eftir Þorvald Thoroddsen (1916–17), og Ævisögu Árna Magnússonar eftir Finn Jónsson (1930).

Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns

Langstærsta verkefni félagsins fyrstu áratugina var útgáfan á Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns, sem kom út í 11 bindum á árunum 1913–1943. Þetta var metnaðarfull útgáfa á merku heimildarriti. Jarðabókin nær ekki yfir allt landið, því að jarðabókin yfir Múlasýslur og Skaftafellssýslur brann í Kaupmannahöfn 1728.

1. bindi: Vestmannaeyja- og Rangárvallasýsla, Kmh. 1913–1917. — Bogi Th. Melsteð bjó til prentunar. Sjóður Hielmstierne-Rosencrone greifa styrkti útgáfuna á fyrsta bindi.
2. bindi: Árnessýsla, Kmh. 1918–1921. — Bogi Th. Melsteð bjó til prentunar.
3. bindi: Gullbringu- og Kjósarsýsla, Kmh. 1923–1924. — Bogi Th. Melsteð bjó til prentunar.
4. bindi: Borgarfjarðar- og Mýrasýsla, Kmh. 1925–1927. — Bogi Th. Melsteð bjó til prentunar.
5. bindi: Hnappadals- og Snæfellsnessýsla, Kmh. 1931–1933. — Björn K. Þórólfsson bjó til prentunar.
6. bindi: Dala- og Barðastrandarsýsla, Kmh. 1938. — Björn K. Þórólfsson bjó til prentunar.
7. bindi: Ísafjarðar- og Strandasýsla, Kmh. 1940. — Jakob Benediktsson bjó til prentunar.
8. bindi: Húnavatnssýsla, Kmh. 1926. — Bogi Th. Melsteð bjó til prentunar.
9. bindi: Skagafjarðarsýsla, Kmh. 1930. — Björn K. Þórólfsson bjó til prentunar.
10. bindi: Eyjafjarðarsýsla, Kmh. 1943. Ljóspr. 1945. — Jakob Benediktsson bjó til prentunar.
11. bindi: Þingeyjarsýsla, Kmh. 1943. — Jakob Benediktsson bjó til prentunar.

Nær allt upplagið af 10. bindinu brann í Kaupmannahöfn 1943, en bókin var ljósprentuð tveimur árum síðar.

Á árunum 1980–1988 lét Fræðafélagið ljósprenta alla Jarðabókina, og gaf hana út innbundna. Um leið var ákveðið að bæta við þremur bindum:

12. bindi: Atriðisorðaskrá, Kmh. 1990, 115 s. — Umsjón: Gunnar F. Guðmundsson.
13. bindi: Fylgiskjöl, Kmh. 1990, 15+622 s. — Gunnar F. Guðmundsson gaf út.
Aukabindi: Jarðabréf frá 16. og 17. öld. Útdrættir, Kmh. 1993, 70+359 s. — Gunnar F. Guðmundsson tók saman og ritaði 60 bls. inngang um Jarðabókina.

Íslenzk rit síðari alda

Íslenzk rit síðari alda er ritröð sem Jón Helgason átti frumkvæði að og stýrði. Alls komu út 7 rit og 2 ljósprentanir með viðbótarbindum með inngangi.

Ármanns rímur eftir Jón Guðmundsson lærða (1637) og Ármanns þáttur eftir Jón Þorláksson. Jón Helgason bjó til prentunar. Íslenzk rit síðari alda, 1. Kaupmannahöfn: Hið íslenzka fræðafélag & S.L. Möller, 1948. [Þetta var fyrsta bindið í ritröðinni og hefst Inngangur þess á almennri kynningu þess efnis að íslenskar bækur prentaðar fram á 18. öld veiti ranga og einhliða hugmynd um íslenskar bókmenntir því ýmisleg rit hafi verið samin á Íslandi önnur en guðsorð enda bókasöfn á Íslandi og erlendis full af íslenskum ritum sem samin voru eftir siðaskipti. Það sé „líklega eins dæmi í heiminum að þjóð sem átti við þvílík kjör að búa sem Íslendingar á einokunaröld, svipt flestöllum þeim skilyrðum sem annars þykja nauðsynleg til menningarlífs, hafi lagt aðra eins alúð við bókagerð. Því munu bókmenntir þessa tímabils í allri sinni smæð einlægt verða taldar einn merkasti þáttur íslenzkrar menningar. En rannsóknir þeirra geti aldrei orðið annað en eintómt kák og fálm út í bláinn meðan ekki er lögð undistaða með traustum útgáfum.“]
Guðmundur Andrésson: Deilurit. Jakob Benediktsson bjó til prentunar. Íslenzk rit síðari alda, 2. Kaupmannahöfn: Hið íslenzka fræðafélag, 1948.
Nikulás Klím [eftir] Ludvig Holberg [á frummáli: Nicolai Klimii iter subterraneum], íslenzk þýðing [úr þýskri þýðingu] eftir Jón Ólafsson úr Grunnavík. Jón Helgason bjó til prentunar og ritaði inngang. Íslenzk rit síðari alda, 3. Kaupmannahöfn: Hið íslenzka fræðafélag, 1948.
Spánverjavígin 1615. Sönn frásaga eftir Jón lærða [eða „vísa“] Guðmundsson og Víkings rímur. Jónas Kristjánsson bjó til prentunar. Íslenzk rit síðari alda, 4. Kaupmannahöfn: Hið íslenzka fræðafélag, 1950. [Þetta var sveinsstykki Jónasar í útgáfustarfi og Jakob Benediktssyni þótti með því hafa bæst „efnilegur liðsmaður“ í hóp nákvæmra og heiðarlegra útgefenda. Sönn frásaga er eina sannferðuga heimildin um þessi svívirðilegu manndráp. Víkings rímur, eftir óþekktan höfund, e.t.v. Jón Gottskálksson á Vatneyri, „afburða lélegur“ skáldskapur, auk þess að vera illa varðveittur texti, segir Jakob Benediktsson, en hafa heimildagildi og segja frá atburðum sem aðrar heimildir fjalla síður eða ekki um.]
Móðars rímur og Móðars þáttur. Jón Helgason bjó til prentunar og ritaði inngang. Íslenzk rit síðari alda, 5. Kaupmannahöfn: Hið íslenzka fræðafélag, 1950.
Munnmælasögur 17. aldar, Bjarni Einarsson bjó til prentunar og ritaði inngang. Íslenzk rit síðari alda, 6. Kaupmannahöfn: Hið íslenzka fræðafélag, 1955.
Gamall kveðskapur. Jón Helgason bjó til prentunar og ritaði inngang. Íslensk rit síðari alda, 7. Kaupmannahöfn: Hið íslenzka fræðafélag, 1979.
Kvæðabók úr Vigur AM 148 8vo. Jón Helgason bjó til prentunar og ritaði inngang. Íslenzk rit síðari alda, 2. flokkur, ljósprentanir, 1 A og B. Kaupmannahöfn: Hið íslenzka fræðafélag, 1955. [Bindi A geymir ljósmyndir af AM 147, 4to, en bindi B Inngang útgefanda.]
Kvæðabók séra Gissurar Sveinssonar AM 147, 8vo. Jón Helgason bjó til prentunar og ritaði inngang. Íslenzk rit síðari alda, 2. flokkur, ljósprentanir, 2 A og B. Kaupmannahöfn: Hið íslenzka fræðafélag, 1960. [Bindi A geymir ljósmyndir af AM 147, 4to, en bindi B Inngang útgefanda.]

Starfsemi síðustu árin

Fram í andlátið 2020 var Pétur M. Jónasson líffræðingur í forsvari fyrir félagið, og snerist útgáfan í hans tíð að mestu leyti um Jarðabókina og náttúru Íslands (Mývatn og Þingvallavatn).

Aðalgeir Kristjánsson (útg.): Brynjólfur Pétursson: Bréf, Kaupmannahöfn 1964.
Pétur M. Jónasson (ritstj.): Ecology of eutrophic, subarctic Lake Mývatn and the River Laxá, Copenhagen 1979, 308 s. — Sérútgáfa, birtist einnig í tímaritinu OIKOS, 32:1–2, (1979).
Jón Helgason (útg.): Bjarni Thorarensen. Bréf 1–2, Kmh. 1986, 315 og 32+461 s. — Safn Fræðafélagsins um Ísland og Íslendinga 13–14. Fyrra bindið kom fyrst út 1943. Agnete Loth lauk við seinna bindið.
Pétur M. Jónasson (ritstj.): Ecology of oligotrophic, subarctic Thingvallavatn, Copenhagen 1992, 437 s. — Sérútgáfa, birtist einnig í tímaritinu OIKOS, 64:1–2, (1992).

Aðrar útgáfur sem Fræðafélagið hefur stutt

Jón Helgason: Málið á Nýjatestamenti Odds Gottskálkssonar, 2. útgáfa, Reykjavík, Málvísindastofnun Háskóla Íslands 1999. — Safn Fræðafélagsins um Ísland og Íslendinga 7. Fyrsta útgáfa 1929.
Hrafn Sveinbjarnarson: Félag íslenskra stúdenta í Kaupmannahöfn í 107 ár. Nokkrir sögukaflar og skrá yfir skjöl félagsins, Félag íslenskra stúdenta í Kaupmannahöfn 2000. Fræðafélagið styrkti útgáfuna.
Pétur M. Jónasson og Páll Hersteinsson (ritstj.): Þingvallavatn, undraheimur í mótun., Reykjavík, Mál og menning 2002, 303 s. — Fræðafélagið var meðal styrktaraðila. 2. prentun 2007.
Pétur M. Jónasson og Páll Hersteinsson (ritstj.): Thingvallavatn, a unique world evolving. A World Heritage Site, Reykjavík, Opna 2011, 326 s. — Að hluta endursamin og aukin. Fræðafélagið var meðal styrktaraðila.
Jón Þ. Þór: Bogi Th. Melsteð, ævisaga hugsjónamanns, Hafnarfirði, Urður 2015, 333 s. — Fræðafélagið kom að útgáfunni.
Álfheiður Ingadóttir (ritstj.): Þingvallavatn – þemahefti Náttúrufræðingsins, 1. hefti, 90. árg. (2020), gefið út til heiðurs Pétri M. Jónassyni. Þemaheftið er 138 bls. og ríkulega myndskreytt. Ritstjóranum Álfheiði Ingadóttir til aðstoðar voru Hrefna Berglind Ingólfsdóttir og Sigmundur Einarsson. Fræðafélagið styrkti útgáfuna.

Heimildir

Jakob Benediktsson: Hið íslenzka fræðafélag 1912–1937, Kaupmannahöfn 1937.
Ýmis rit félagsins.