Wikipedia

„Norðurslóðir“: Munur á milli breytinga

Fletta í gegnum breytingarskrá
← Eldri breytingNýrri breyting →
Efni eytt Efni bætt við
MyndræntWiki-texti
m →‎Heimildir: +heimshlutasnið
leiðréttingar
Lína 1:
[[Mynd:arctic.jpg|thumb|right|Rauða línan sýnir svæði með 10°C meðalhita í júlí en algengt er að styðjast við það sem skilgreiningu á norðurslóðum.]]
'''Norðurslóðir''' (einnig kallaðar '''Norðurhöf''' eða '''Norðurheimskautssvæðið''') er heimshlutinn í kringum [[Norðurheimskautið]]. Innan norðurslóða eru hlutar af [[Rússland]]i, [[Alaska]] ([sem tilheyrir [BNA[Bandaríkin|Bandaríkjunum]]), [[Kanada]], [[Grænland]] (sem tilheyrir [[Danmörk]]u), [[Ísland]], norðurhéruð [[Noregur|Noregs]], [[Svíþjóð]]ar og [[Finnland]]s, en stærsti hluti svæðisins er hið ísi lagða haf [[Norður-Íshaf]]ið. Ekki er til nein algild skilgreining á norðurslóðum, en oftast er ýmist miðað við [[Norðurheimskautsbaugur|Norðurheimskautsbaug]] (66° 33’N), [[skógarmörk]] í norðri ([[trjálína|trjálínu]]), 10[[°C]] meðalhita í [[júlí]] eða skilin milli kalda Íshafssjávarins og hlýrri sjávarstrauma í Norður-[[Atlantshaf]]i. [[Vistfræði]]lega er Ísland á mörkum þess svæðis sem talið er til norðurslóða. Þau ríki sem eiga lönd innan norðurslóða vinna saman innan [[Norðurskautsráðið|Norðurskautsráð]]sins.
 
Norðurslóðir einkennast af miklu [[víðerni]], köldu og þurru loftslagi, miklum árstíðaskiptum með [[skammdegi]] á veturna og björtum nóttum á sumrin, [[hafís]] á norðurhöfum og [[sífreri|sífrera]] í jörðu á stórum svæðum.
Lína 8:
Norðurslóðir einkennast af afar strjálli og dreifðri byggð. Íbúar norðurslóða eru á bilinu 3 til 4 milljónir eftir því hvernig svæðið er skilgreint. Um 10% þeirra eru [[frumbyggjar]] sem skiptast í a.m.k. þrjátíu [[þjóðarbrot]] og eru flest þeirra í Rússlandi. Við lok síðustu [[ísöld|ísaldar]], eða fyrir 10 til 15 þúsund árum, tók fólk að setjast að á norðurslóðum. Búseta á Grænlandi hófst fyrir um fjögur þúsund árum. Byggðin hvarf þúsund árum síðar vegna breyttra veðurskilyrða og önnur þúsund ár liðu þar til Grænland byggðist að nýju. Á Grænlandi var um fimm alda skeið á [[síðmiðaldir|síðmiðöldum]] [[Norðurlönd|norrænt]] samfélag sem talið er hafa liðið undir lok á [[15. öldin|15. öld]].
 
[[Inúítar]] búa í norðurhéruðum [[Norður-Ameríka|Norður-Ameríku]] og skyldir þjóðflokkar, s.s. [[Aleutar]] og [[Yup'ik]], búa á ströndum Grænlands, í Alaska og [[Síbería|Síberíu]]. [[Indjánar|Indjánaþjóðir]] eins og [[Aþapaskar]] búa í Vestur-Kanada og í Alaska.
 
Á Grænlandi eru 55.000 íbúar sem flestir eru [[Kalallítar]] (Inúítar). Landið varð [[Danmörk|dönsk]] [[nýlenda]] á [[18. öldin|átjándu öld]] og fékk [[heimastjórn]] árið [[1979]]. Í nóvember [[2008]] kusu Grænlendingar aukna sjálfstjórn í [[þjóðaratkvæðagreiðsla|þjóðaratkvæðagreiðslu]] með 75,54%, núverandi ríkisstjórn stefnir að algjöru sjálstæði árið [[2021]].<ref>{{vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/erlent/2008/11/26/sjalfstaedi_fra_donum_fyrir_2021/|titill=Sjálfstæði frá Dönum fyrir 2021|mánuður=26. nóvember|ár=2008}}</ref> [[Samar]] eru frumbyggjar norðurhéraða Noregs, Svíþjóðar og Finnlands.
 
[[Mynd:Saami Family 1900.jpg|thumb|right|Samar í Noregi um 1900.]]
Í norðurhéruðum Rússlands eru þjóðarbrotin [[Tjúktar]], [[Komi]], [[Kirjálar]] og [[Jakútar]] sem hvert um sig telur nokkur hundruð þúsund manns. Þau hafa öll sérstök sjálfstjórnarsvæði. Einnig eru 26 minni þjóðarbrot dreifð um alla Síberíu og er áætlað að þessum þjóðarbrotum tilheyri u.þ.b. 186.000 manns. Meðal þeirra eru [[Kantar]] sem búa með fram [[Ob]]-fljótinu í vesturhluta Síberíu og [[Evenar]] sem halda [[hreindýr]] og búa í Austur-Síberíu nálægt Kyrrahafi.
 
Hefðbundið viðurværi íbúa norðurslóða eru [[veiðar]] (t.d. [[fiskveiðar]], [[selveiði]] og, [[hvalveiðar]]) og [[kvikfjárrækt]] (t.d., [[sauðfjárrækt]] og [[hreindýrarækt]]). Vegna kulda eru fá svæði á norðurslóðum sem henta til [[akuryrkja|akuryrkju]] en aftur á móti er á vissum árstímum mikil veiði, bæði á landi, í vötnum og í hafi. Vegna þessa var hlutfall dýraafurða hærra í fæðu íbúa norðurslóða en fólks í öðrum heimshlutum og þess sér enn merki í fæðuvali.
 
== Náttúra ==
Lína 27:
Sums staðar á norðurslóðum eru miklar [[náttúruauðlindir]]; [[olía|olíu-]] og [[gas]]lindir eru á norðurströnd Alaska, í [[Nunavut]] í Kanada og á vatnasviði [[Petsjorafljót]]sins í [[Rússland]]i vestan [[Úralfjöll|Úralfjalla]]. Miklar [[nikkel]]- og [[kopar]]námur eru á [[Kólaskagi|Kóla-]] og [[Taímírskagi|Taímírskaganum]] í Rússlandi, [[demantar|demantanámur]] eru í [[Jakútía|Jakútíu]] í Rússlandi og vesturhéruðum Kanada og [[kol]]anámur eru á [[Svalbarði|Svalbarða]].
 
Á norðurslóðum eru ein stærstu [[fiskur|fiskimið]] heimsins. Mikið af [[ferskvatn]]sbirgðum heimsins er á norðurslóðum. Stórar ár falla til sjávar á norðurslóðum og í þeim eru stundaðar [[fiskveiðar]]. [[Fallorka]] þeirra er auk þess nýtt til [[raforkuframleiðsla|raforkuframleiðslu]]. Einnig eru árnar nýttar til að fleyta til sjávar trjám úr nyrstu hlutum [[barrskógarbelti]]sins. Stundum reka [[trjábolir]] yfir Íshafið og enda sem [[rekaviður]] á öðrum nálægum svæðum, t.d. sem rekaviður á Íslandi.
 
== Loftslagsbreytingar ==
[[Mynd:Sea ice terrain.jpg|thumb|right|Vetrarís á [[Beauforthaf]]i.]]
Á norðurslóðum sjást loftslagsbreytingar á jörðinni skýrar og hraðar en víðast annars staðar og gefa rannsóknir á norðurslóðum vísbendingu um hvers megi vænta annars staðar á jörðinni. Rannsóknir á [[borkjarni|borkjörnum]] úr [[Grænlandsjökull|Grænlandsjökli]] hafa sýnt tengsl milli [[hlýnun jarðar|hlýnandi veðurfars]] og hækkandi [[koltvísýringur|koltvísýrings]]. Spáð er [[hlýnun]] í heiminum á næstu áratugum og gæti hlýnun á norðurslóðum orðið meiri sem lýsti sér m.a. í meiri [[rigning]]u og hækkun [[sjávarmál]]s. Rannsóknir virðast benda til að hraði loftslagsbreytinga sé mestur á [[pólsvæði|pólsvæðum]] jarðarinnar. Því er spáð að [[barrskógabelti]]ð stækki til norðurs og [[freðmýri|freðmýrar]] minnki um allt að helming á einni öld en [[skógrækt]] og [[kornrækt]] verður möguleg víðar á svæðinu.
 
== Siglingar ==
Lína 39:
Eftir margar misheppnaðar tilraunir til að finna Norðvesturleiðina varð [[Roald Amundsen]] fyrstur til að ná að sigla hana í einni atrennu árið [[1906]]. Frekari tilraunir hafa síðan leitt í ljós að þessi leið er ekki áhættunnar virði fyrir vöruflutninga. Vestari hluti Norðausturleiðarinnar var mikið notaður af Evrópubúum (Rússum, Dönum, Svíum og Hollendingum) frá því á [[miðaldir|miðöldum]] og Pómorar við [[Hvítahaf]] náðu allt austur til ósa [[Jenisej]]fljóts. Fyrstur til að ná austur fyrir [[Tjúktaskagi|Tjúktaskaga]] var [[Semjen Desnjev]] á [[17. öldin|17. öld]] en ekki tókst að sigla alla leiðina í einni ferð fyrr en [[1878]] þegar finnsk-sænski landkönnuðurinn [[Adolf Erik Nordenskiöld]] sigldi austur eftir henni allri. Hann þurfti þó að bíða fastur í ísnum yfir veturinn. Vandamálið við Norðausturleiðina er hvað hún er löng og einungis sjö hafnir á henni eru lausar við ís allt árið um kring. Það gæti þó átt eftir að breytast.
 
Samfara [[hnattræn hlýnun jarðar|hnattrænni hlýnun]] og þar með bráðnun heimskautaíssins opnast möguleikar á [[siglingaleið]] allt árið um Norður-Íshaf. Sjóleiðin milli austurstrandar Norður-Ameríku og Asíu (Kína) er þrettán þúsund [[sjómíla|sjómílur]] að lengd ef siglt er um [[Miðjarðarhaf]] og [[Súesskurðurinn|Súesskurðinn]] en yrði níu þúsund sjómílur ef farin væri sjóleið um Ísland og gegnum Norður-Íshafið. Við opnun Norðausturleiðarinnar milli Asíu og Evrópu gæti Ísland orðið [[umskipunarland]] á vesturenda siglingarleiðarinnar þar sem Ísland liggur landfræðilega vel við sem miðstöð dreifingar til Evrópu og Ameríku. Siglingar milli ríkja innan norðurslóða svo sem milli [[Vestfirðir|Vestfjarða]] og Grænlands yrðu einnig greiðari.
 
== Mengun ==
Tiltölulega lítil [[mengun]] er á svæðinu og mesta mengunin á uppruna sinn utan svæðisins. [[Eiturefni]] sem safnast saman í fitu sjávarspendýra[[sjávarspendýr]]a hafa fundist í fólki frá norðurslóðum. Helsta áhyggjuefni núna er mengun af völdum [[kvikasilfur]]s, [[blý]]s og [[kadmíum]]. Kvikasilfur safnast í fitu dýra og borið hefur á uppsöfnun kvikasilfurs hjá fólki á norðurslóðum sem lifir á fituríku sjávarfangi. [[Geislavirkni]] á norðurslóðum stafar fráaf því að þar voru gerðar tilraunir með [[kjarnorkusprengja|kjarnorkusprengjur]].
 
== Tengt efniTilvísanir ==
{{reflist}}
* [http://www.thearctic.is Upplýsingaveita um líf á norðurslóðum]▼
* [http://www.svs.is Stofnun Vilhjálms Stefánssonar]▼
* [http://www.ulapland.fi/home/uarctic Háskóli Norðurslóða]▼
 
== Heimildir ==
* {{wpheimild | tungumál = en | titill = Arctic | mánuðurskoðað = 7. mars | árskoðað = 2006}}
* {{vefheimild|url=http://utanrikisraduneyti.is/media/Utgafa/acia_-_ia_LOWRES.pdf|titill=Utanríkisráðuneytið: Við ystu sjónarrönd: Ísland og Norðurslóðir|mánuðurskoðað=7. mars|árskoðað=2006|útgefandi=Utanríkisráðuneytið|mánuður=nóvember|ár=2004|snið=pdf}}
* {{vefheimild|url=http://www.thearctic.is/articles/overviews/homeland/islenska|titill=Norðrið sem heimaland eftir Piers Vitebsky|mánuðurskoðað=7. mars|árskoðað=2006}}
* {{vefheimild|url=http://www.allthingsarctic.com/people/index.aspx|titill=Indigenous Arctic People|mánuðurskoðað=7. mars|árskoðað=2006}}
 
== Tenglar ==
▲* [http://www.thearctic.is Upplýsingaveita um líf á norðurslóðum]
▲* [http://www.svs.is Stofnun Vilhjálms Stefánssonar]
▲* [http://www.ulapland.fi/home/uarctic Háskóli Norðurslóða]
 
{{Heimshlutar}}
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/wiki/Norðurslóðir“