|
You are very stupid, I will kill you and I WISH '''UNLIMITED BLOCK'''.
{| cellpadding="2" style="float: right; width: 307px; background: #e3e3e3; margin-left: 1em; border-spacing: 1px;"
! Skjaldarmerki Dortmunds
! Lega Dortmunds í Þýskalandi
|----
| align="center" bgcolor="#EFEFEF" | <div>{{border|[[Mynd:Coat of arms of Dortmund.svg|150px|none]]}}</div>
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" | [[Mynd:Lage der kreisfreien Stadt Dortmund in Deutschland.png|150px]]
|- style="background: #ffffff;" align="center"
|----
| colspan=2 align=center |
|-----
! colspan="2" | Upplýsingar
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Sambandsland:|| Norðurrín-Vestfalía
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Flatarmál: || 280 km²
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Mannfjöldi: || 584 þúsund <small>(31. desember 2008)</small>
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Þéttleiki byggðar: || 2084/km²
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Hæð yfir sjávarmáli: || 76 m
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Vefsíða: || [http://www.dortmund.de/ www.dortmund.de]
|-----
|}
'''Dortmund''' næststærsta borgin í þýska sambandslandinu [[Norðurrín-Vestfalía|Norðurrín-Vestfalíu]] með 584 þúsund íbúa og er jafnframt stærsta borgin í [[Ruhr-héraðið|Ruhr-héraðinu]].
== Lega ==
Dortmund liggur nær alveg miðsvæðis í sambandslandinu og er nokkurn vegin austasta borgin í Ruhr-héraðinu. Næstu borgir eru [[Bochum]] til austurs (10 km), [[Unna]] til austurs (10 km) og [[Hagen]] til suðurs (15 km).
== Skjaldarmerki ==
[[Skjaldarmerki]] Dortmund sýnir svartan örn á gulum eða gullnum fleti. Merki þetta var tekið upp á [[13. öldin|13. öld]] er Dortmund varð að fríborg í ríkinu, en örninn merkir [[Heilaga rómverska ríkið|þýska ríkið]].
== Orðsifjar ==
Skýringar á borgarheitinu eru nokkuð á reiki. Rithátturinn var Dortmunde [[1222]], Drutmunde [[952]], Trutmenni [[927]] og Throtmanni [[890]]. Trut er sennilega afbökun á orðinu ''dorp'', sem merkir ''þorp''. Seinni hlutinn, ''-manni'', er ef til vill árheiti. Hún gæti einnig verið dregið af virkinu Mundi sem [[Karlamagnús]] lét reisa á staðnum.<ref>Geographische Namen in Deutschland. Duden. 1993. Bls. 81.</ref> Á [[Latína|latínu]] heitir borgin Tremonia.
== Söguágrip ==
=== Hansaborgin ===
Það var Karlamagnús sem stofnaði Dortmund sem virki í leiðangri sínum gegn söxum [[775]]. Bærinn sjálfur kemur fyrst við skjöl [[880]]. Næstu 250 ár komu gömlu keisararnir oft við í Dortmund og sátu þar í lengri eða skemmri tíma. Í tíð [[Hinrik V (HRR)|Hinriks V]] réðist Friðrik I greifi frá Schwarzenburg á Dortmund [[1144]] og eyddi bænum. Keisarinn [[Friðrik Barbarossa]] sat nokkru sinnum í Dortmund og hélt þar ríkisþing um miðja [[12. öldin|12. öld]]. Hann var síðasti keisarinn sem hélt ríkisþing þar. [[1232]] eyddi stórbruni nær allri borginni. Eftir endurreisn hennar varð Dortmund að mikilli verslunarborg. Hún gekk í [[Hansasambandið]] og verslaði aðallega við [[London]] í [[England]]i og [[Brügge]] á [[Niðurlönd]]um ([[Belgía|Belgíu]] í dag). Verslunin við London var svo mikil að Dortmund hélt Englandi á tímabili uppi meðan [[100 ára stríðið]] geysaði milli Englands og [[Frakkland]]s. Dortmund varð að einni ríkustu borg [[Evrópa|Evrópu]] á þessu tímabili. Það var ennfremur mikil lyftistöng fyrir borgina þegar keisarinn [[Lúðvík IV (HRR)|Lúðvík hinn bæríski]] veitti Dortmund fríborgarstatusinn [[1332]]. Status þessi hélst allar götur til [[1803]]. [[1377]] heimsótti [[Karl IV (HRR)|Karl IV]] keisari borgina, en hann var síðasti keisari ríkisins sem til Dortmund kom.
=== Bardaginn um Dortmund ===
[[Mynd:Hörder Burg.jpg|thumb|Virkið Hörder Burg kom mikið við sögu í Dortmund-stríðinu]]
Velgengni Dortmund var lengi flís í augu annarra borga og greifa. [[1388]] var myndað bandalag gegn Dortmund, en í því voru ekki eingöngu nágrannaborgir, heldur einnig greifar og biskupar lengra að. Í [[apríl]] var setið um borgina í því skyni að svelta borgarbúa. Einnig var skotið með frumstæðum fallbyssum yfir múrana. Borgarherinn svaraði fyrir sig og olli miklum skaða meðal fyrirsátursmanna. Einkennandi fyrir stríðið var skæruhernaður borgarbúa, sem opnuðu hliðin þegar minnst varði og réðust á fámenna hópa fyrirsátursmanna. Þessi hernaður reyndist drjúgur og voru slík úthlaup gerð 110 sinnum alls á einu ári. Bandalagið reyndi einnig að semja við borgina en borgarráðið hafnaði allri sátt. [[10. júlí]] 1388 gerðu borgarbúar stórsókn með nýtísku fallbyssum. Við það kom mikill ótti í bandalagsliðið, þannig að umsátrið riðlaðist. Fyrir vikið gátu borgarbúar nýtt sér akrana fyrir utan borgarmúrana til að afla fæðu. Stríð þetta stóð yfir í hálft annað ár. Það endaði með því að Dortmund greiddi sig lausa og bandalagið leystist við það upp. Sigur Dortmunds í stríði þessu þótti einstakur og var talið mikið afrek. Í margar aldir eftir þetta naut borgin sigur síns og baðaði sig í frægðarljóma þess. Stríð þetta gekk í þýsku sögubækurnar sem Dortmunder Fehde (''Dortmund-stríðið''). Þrátt fyrir þetta var blómatími borgarinnar liðinn. Verslunin gekk til baka og borgin rambaði nokkrum sinnum á barmi gjaldþrots áður en hún dafnaði á ný. [[1429]] geysaði síðan [[svarti dauði]]nn í borginni og lést fjórðungur íbúanna.
=== Siðaskipti og stríð ===
[[Mynd:Dortmund Braun-Hogenberg.jpg|thumb|Dortmund í lok 16. aldar eða í upphafi 17. aldar]]
[[1523]] barst [[lúterstrú]] til Dortmund. Í fyrstu var hún litin hornauga og fordæmd. En smátt og smátt skiptust borgarbúar í tvo hópa, þar til predikun nýju trúarinnar var leyfð [[1533]]. [[Siðaskiptin]] gengu þó hægt fyrir sig. Í borginni störfuðu báðar stóru kirkjunnar hlið við hlið í lengri tíma. [[1543]] var stofnaður framhaldsskóli (''Archigymnasium'') í borginni, en það var fyrsti skólinn þar sem ekki var starfræktur á vegum kirkjunnar. Skóli þessi varð brátt að þekktu menntasetri í ríkinu. Með tilkomu hans og trúfrelsisyfirlýsingu keisarans frá [[1555]] (''Augsburger Religionsfrieden'') náði lúterska kirkjan yfirhöndinni í borginni. Í upphafi [[30 ára stríðið|30 ára stríðsins]] var borgin orðin lútersk með öllu. Hún reyndi að halda hlutleysi í stríðinu og bannaði borgarbúum að berjast sem leiguliðar. [[1628]] birtist hins vegar [[Tilly]] herforingi við borgardyrnar. Af mikilli diplómatískri snilld náði borgarráð að semja við hann um að þyrma borginni. Keisaraherinn sat hins vegar víða í nágrenninu og olli miklum skaða. Ári síðar krafðist [[Ferdinand II (HRR)|Ferdinand II]] keisari að borgin gengi kaþólsku kirkjunni aftur á hönd. Borgin náði að tefja slíka framkvæmd fram á næsta ár, [[1630]], en þá gekk [[Gústaf Adolf 2.|Gústaf Adolf II]] Svíakonungur á land í ríkinu og barðist með lúterstrúarmönnum. Þessi atburður veitti Dortmund hins aðeins gálgafrest. [[1632]] var hún enn hlutlaus og lútersk er Gottfried Heinrich zu Pappenheim herforingi keisarahersins settist um borgina í [[júlí]] og lét skjóta á hana með fallbyssum. Þá féll borgin. Hluti keisarahersins dvaldi í Dortmund í heilt ár. Þá hertók landgreifinn Vilhjálmur frá Hessen borgina. Aftur sat keisaraherinn um borgina [[1635]]-[[1636|36]] og skaut á hana í heila viku. Vilhjálmur yfirgaf þá Dortmund og við það féll borgin aftur í hendur kaþólikka. Efnahagurinn hrundi og borgin varð fátæk. Hún gat ekki greitt keisaranum stríðsskaðabæturnar sem hann lagði á hana. Þegar stríðinu lauk [[1648]] var borgin enn hersetin, fyrst af kaþólikkum, síðar af [[Svíþjóð|Svíum]]. Síðustu hermennirnir yfirgáfu borgina ekki fyrr en [[1650]], sem þá var í rústum. Aðeins 2.000 manns bjuggu þar og aðeins 300 hús stóðu uppi. Verslunin var hrunin. Dortmund var aðeins fátæk smáborg í ríkinu og var í meira en öld að jafna sig eftir efnahagsáfallið.
=== Nýrri tímar ===
[[Mynd:Bundesarchiv Bild 102-00769, Dortmund, Letzte Franzosen verlassen die Stadt.jpg|thumb|Frakkar þramma um götur Dortmund eftir tap Þjóðverja í heimstyrjöldinni fyrri]]
[[1803]] voru Frakkar í héraðinu og leystu fríborgarstatus Dortmund upp. Hún varð þá hluti af furstadæminu Óraníu-Nassau. Þremur árum síðar innlimuðu Frakkar borgina. Eftir fall [[Napoleon Bonaparte|Napoleons]] ákvarðaði [[Vínarfundurinn]] að Dortmund skyldi tilheyra héraðinu Vestfalíu. Með tilkomu skipaskurðarins Dortmund – Ems [[1899]] upplifði borgin sitt annað blómaskeið, enda iðnbyltingin þá vel á veg komin. Borgin stækkaði mjög og fór íbúafjöldinn yfir 100 þús. fyrir aldamótin. Með innlimun nágrannabæja og sveitarfélaga í upphafi [[20. öldin|20. aldar]] varð Dortmund að stórborg. Hún varð fyrir milum loftárásum í [[Heimstyrjöldin síðari|heimstyrjöldinni síðari]]. Síðustu árásirnar voru gerðar [[12. mars]] [[1945]]. Það var mesta loftárás stríðsins á þýska borg og eyðilagðist um 70% borgarinnar. Bandaríkjamenn hertóku Dortmund [[13. apríl]] og skiluðu henni til [[Bretland|Breta]], enda var hún á hernámssvæði þeirra. Í upphafi hreinsunarstarfsins kom til tals að byggja miðborgina ekki upp á ný, sökum þess hve skemmd hún var. En það var gert, enda varð Dortmund að mikilvægri iðnaðarborg eftir stríð. Eftirspurnin eftir [[stál]]i var mikil og brátt varð Dortmund að mestu iðnaðarborg Ruhr-héraðsins. Eftirsóknin minnkaði þó með tímanum, eftir því sem eftirspurnin eftir [[ál]]i varð meiri. Iðnaðurinn minnkaði í lok aldarinnar og [[2001]] lokaði síðasta stálverksmiðjan í borginni.
== Íþróttir ==
Aðalknattspyrnulið borgarinnar er [[Borussia Dortmund]]. Það hefur sex sinnum orðið þýskur meistari, síðast [[1966]]. Tvisvar bikarmeistari: [[1965]] gegn [[Alemannia Aachen]] og [[1989]] gegn [[Werder Bremen]]. Liðið varð einnig Evrópumeistari bikarhafa: [[1966]] (sigraði þá [[Liverpool]]). Það sigraði einnig í Champions League keppninni 1997 (gegn [[Juventus]]). [[Atli Eðvaldsson]] lék með félaginu 1979-81.
== Frægustu börn borgarinnar ==
[[Mynd:IMG 7667Hafen-Dortmund-.jpg|thumb|Hafnarhúsið]]
* ([[1935]]) Hans Tilkowsky fyrrverandi landliðsmarkmaður í knattspyrnu
* ([[1976]]) Lars Ricken knattspyrnukappi
== Byggingar og kennileiti ==
[[Mynd:Wasserschloss-bodelschwing.jpg|thumb|Haus Bodenschwingh]]
* [[Maríukirkjan í Dortmund|Maríukirkjan]] er elsta kirkja Dortmund. Hún var reist á 12. öld. Í henni eru ýmis listaverk sem tókst að bjarga í loftárásum seinna stríðsins.
* '''Reinoldikirkjan''' (St. Reinoldi) er lútersk kirkja í Dortmund. Núverandi kirkja var reist [[1233]]-[[1270|70]] og vígð heilögum Reinoldi. Milli skips og kórs eru stórar styttur af Karlamagnúsi og heilögum Reinoldi. Turninn er 112 metra hár og var þá kallaður ‚Undrið í Westfalen‘. Í honum var vaktmaður, kallaður Türmer (eða ''turnkall''). [[1661]] hrundi turninn í jarðskálfta, sem eru sárasjalfgæfir á þessum slóðum. Endurgerð lauk [[1701]]. Í [[Heimstyrjöldin fyrri|heimstyrjöldinni fyrri]] gaf kirkjan klukkur sínar til hergagnaframleiðslu. Í seinna stríðinu skemmist kirkjan töluvert í loftárásum, þannig að bara útveggir stóðu eftir. Viðgerðir stóðu frá [[1950]]-[[1956|56]]. Í turninum er lítill útsýnispallur í 104 metra hæð.
* '''Hafnarhúsið''' var reist [[1898]] í tengslum við skipaskurðurinn Dortmund – Ems. Byggingin hýsti hafnarskrifstofur sem þá voru nauðsynlegar. Í dag eru skrifstofunar annars staðar, en húsið er notað af vatnalögreglunni. Húsið er fríðlýst í dag.
* '''Hörder Burg''' er gamalt vatnavirki reist á 12. öld. Það var stærra þá, enda stendur aðeins turninn eftir í dag. Virkið kom mikið við sögu í Dortmund stríðinu á 14. öld, en þá sátu óvinir borgarinnar í því, enda var virkið utan borgarmúranna. Borgarbúar sigruðu í því stríði en náðu aldrei að sigra virkið. Í dag er turninn safn og enn verið að rannsaka fornleifar þar í kring.
* '''Haus Bodelschwingh''' er vatnakastali sem reistur var á 13. öld af Bodelschwingh-ættinni og er enn í eigu sömu ættar. Kastalinn er reistur á eikartrjábolum til að sökkva ekki í gegndreypum jarðveginum. Kastalinn kom lítið við sögu í gegnum aldirnar en hann þykir forkunnar fagur og hefur mikið gildi fyrir ferðamenn.
== Tilvísanir ==
<div class="references-small"><references/></div>
== Heimildir ==
{{wpheimild|tungumál=de|titill=Dortmund|mánuðurskoðað=apríl|árskoðað=2010}}
{{Commons|Dortmund}}
{{Borgir í Þýskalandi}}
[[Flokkur:Borgir í Þýskalandi]]
[[af:Dortmund]]
[[als:Dortmund]]
[[ar:دورتموند]]
[[az:Dortmund]]
[[be:Горад Дортмунд]]
[[bg:Дортмунд]]
[[br:Dortmund]]
[[bs:Dortmund]]
[[ca:Dortmund]]
[[cs:Dortmund]]
[[cy:Dortmund]]
[[da:Dortmund]]
[[de:Dortmund]]
[[diq:Dortmund]]
[[el:Ντόρτμουντ]]
[[en:Dortmund]]
[[eo:Dortmund]]
[[es:Dortmund]]
[[et:Dortmund]]
[[eu:Dortmund]]
[[fa:دورتموند]]
[[fi:Dortmund]]
[[fr:Dortmund]]
[[frr:Dortmund]]
[[fy:Dortmund]]
[[he:דורטמונד]]
[[hr:Dortmund]]
[[hu:Dortmund]]
[[id:Dortmund]]
[[ie:Dortmund]]
[[it:Dortmund]]
[[ja:ドルトムント]]
[[ka:დორტმუნდი]]
[[kk:Дортмунд]]
[[ko:도르트문트]]
[[ku:Dortmund]]
[[la:Tremonia]]
[[lmo:Dortmund]]
[[lt:Dortmundas]]
[[lv:Dortmunde]]
[[mr:डॉर्टमुंड]]
[[ms:Dortmund]]
[[nds:Düörpm]]
[[nl:Dortmund]]
[[nn:Dortmund]]
[[no:Dortmund]]
[[oc:Dortmund]]
[[pam:Dortmund]]
[[pl:Dortmund]]
[[pnb:ڈارٹمنڈ]]
[[pt:Dortmund]]
[[ro:Dortmund]]
[[ru:Дортмунд]]
[[sh:Dortmund]]
[[simple:Dortmund]]
[[sk:Dortmund]]
[[sq:Dortmundi]]
[[sr:Дортмунд]]
[[sv:Dortmund]]
[[sw:Dortmund]]
[[szl:Dortmund]]
[[th:ดอร์ทมุนด์]]
[[tr:Dortmund]]
[[uk:Дортмунд]]
[[vi:Dortmund]]
[[vo:Dortmund]]
[[war:Dortmund]]
[[wuu:多特蒙德]]
[[zh:多特蒙德]]
[[zh-min-nan:Dortmund]]
| 