Mosi~iswiki

Hrísbrú

er býli í Mosfellsdal í Mosfellsbæ.

Fornleifauppgröftur

hefur verið stundaður í Hrísbrú frá árinu 1995 á vegum verkefnisins MAP, The Mosfell Archaeological Project. MAP er alþjóðlegt þverfaglegt rannsóknarverkefni þar sem stuðst er við fornleifafræði, sagnfræði, mannfræði, erfðafræði, náttúruvísindi. Samvinna er við Þjóðminjasafn Íslands og Mosfellsbæ. Prófessor Jesse L. Byock er framkvæmdastjóri verkefnisins og hefur staðið fyrir rannsóknum frá árinu 1995 og þær standa enn yfir og Davidi Zori, fornleifafræðingur hefur umsjón með uppgreftri.

Markmið

rannsóknarinnar er að varpa ljósi á líf íbúa Mosfellsdals og á svæðinu þar í kring við upphaf landnáms og næstu aldir þar á eftir.

Notkun ritaðra heimilda

Margar Íslendingasögur geta um atburði á þessu svæði og notar Byock margar frásagnir í Íslendingasögunum við við túlkun á niðustöðum rannsókna enda telur hann þær veita grundvallarupplýsingar um landnámsmenn og fjalla um efnislega og félagslega menningu .. Einnig að þær gefi góða mynd af húsakosti og samfélagslegri stöðu á ritunartíma þeirra. Með því að tengja saman niðurstöður fornleifarannsókna MAP og frásagnir úr miðaldarritum telur Bycok möguleika á að varpa ljósi á sögu Mosfellsdals frá heiðni til kristni. Eina ritaða heimild sem til er um kirkju á Hrísbrú er að finna í Egilssögu (Egils saga Skallagrímssonar 1933 blsv11). Þannig hjálpi frásögnin til við að útskýra uppruna örnefnanna Mosfells og Hrísbrúar Byock ályktar að jörðinni hafi verið skipt í tvennt og þar sem upprunalega var nefnt Mosfell, heitir Hrísbrú í dag.

Staðhættir

Litið er á Mosfellsdalinn sem eitt samfélag, en rannsóknin hefst á Hrísbrú. Fornleifaskráning, fornleifarannsóknirnar árin 2001 og 2003 og jarðfræðirannsóknir benda til að byggðin í dalnum hafi upphaflega verið í hlíðinni undir Mosfelli en hafi síðar færst neðar og nær miðju dalsins. Líklegar ástæður fyrir þessu er uppblástur og aurskriður í kjölfarið. Uppblásturinn var vegna þess að landnámsmenn gengu nærri landinu með skógahöggi og mikilli beit en íslenskur eldfjallajarðvegur er einstaklega fokgjarn auk þess sem hann getur innihaldið mikið vatnsmagn. Mosfell var vel í sveit sett sem höfðingjasetur. Um dalinn liggur alfaraleið sem tengdi saman Vesturland og Suðurland, reiðleið til Þingvalla er um 30 km. Stutt á góð fiskimið og í Leirvogi var ein góð lending. Efnahagur byggðist á landbúnaði og sjávarfangi eins og rannsóknir á beinagrind frá 11. öld sýnir að um 28% af fæðu einstaklingsins kom af neyslu á sjávarfangi.

Uppgröftur

hófst á tveimur hólum með könnunarskurðum en þeir kallast Kirkjuhóll og Hulduhóll.  Þessi  örnefni æfaforn að Hrísbrú en einnig höfðu munnmælasögur gengið mann fram að manni að á Kirkjuhól hafi verið kirkja og á Hulduhól væri álfabyggð þessu greindi Ólafur Ingimundarson bóndi á Hrísbrú frá en þessar sagnir urðu til þess að aldrei var hreift við þessum hólum og ekki notuð nein landbúaðartæki á þá 

Kirkjuhóll

Rannsókn á Kirkjuhól hófust með könnunarskurðum, síðar var stærra svæði opnað. Fyrst var komið niður á leifar byggingar sem talið er geta verið af fjárhúsi. Undir því fannst kirkja og í kring um hana voru grafir, aldursgreiningar og gjóskulagarannsóknir benda til þess að kirkjan sé frá 10-11 öld. Undir kirkjuni fannst öskuhaugur og laskaðir torfveggir en þau lög gætu verið frá þvi um 900 en þau bíða frekari rannsókna.

Kirkjan

Við uppgröftinn kom í ljós steinhlaðinn grunnur. Kórinn hefur verið tveir og hálfur metri á lengd og breidd og fannst tóm gröf undir altarinu, en gröfin var óvenju stór. Kirkjuskipið var 3,2m á breidd og 4,3m á lengd og dyrnar snéru í vestur. Fótstykki kórsins (aursilla) hefur setið á grjótundirstöðu og möl. Litlir steinar voru notaðir til að halda fótstykkinu í skorðum. Í mölinni fundust leifar af timbri, líklega úr fótstykkinu en það reyndist vera úr síberíulerki (Larix siberica) og þá væntanlega rekaviður. Líklega er þarna um stafkirkju að ræða. Í Egils sögu er minnst á kirkju í Hrísbrú.

Kirkjugarður

Við rannsókn í kirkjugarði fundust tómar grafir, sem bendir til að beinin hafi verið flutt. Er það í samræmi við frásagnir í Egils sögu sem segir frá því að kirkja hafi verið færð.öööööööööööööö Í Grágás er kveðið á um að flytja skuli eignir aflagðar kirkju að næstu kirkju. Það gildir einnig um líkamsleifar dauðra manna. Árin 2001 og 2002 voru rannsakaðar níu grafir sem fundust við vesturvegg kirkjunnar. Þar fundust átta fullorðnir, sex karlmenn og ein kona, auk þess ein beinagrind sem ekki var hægt að kyngreina. Einnig beinagrind af barni, illa varðveitt. Árið 2003 fundust fimm grafir norðan við kirkjuna, allt karlar. Flest líkin virðast vera jarðsett í kistu, í gröfunum fundust kistuleifar og líkkistunaglar. Flestar grafirnar liggja í norðaustur, með höfuð til vesturs. Í gröfunum fannst útskorið hvalbein og ein beinagrindin virðist hafa haldið um staf. Einnig fundust viðarleifar og brot af járnpotti, en í heiðnum sið var algengt að grafa muni með líkum. Hægt er að segja að þarna skarast áhrif heiðni og kristni.

Hulduhóll

Hulduhóll virðist að hluta til vera manngerður. Hann er mótaður í skipslíki og liggur stefnið í vesturátt og vísar beint til lendingarinnar sem sést við ströndina í Leirvogi. Ekki hefur verið hróflað við hólnum með landbúnaðartækjum til að raska ekki ró huldufólks sem talið var að byggi í hólnum, eins og nafnið gefur til kynna. Í hólnum fundust leifar í 5 cm jarðvegslagi sem virðast vera af líkbrennslustað frá víkingaöld. Þarna var lag af viðarkolum, öskulag og brennd bein úr hauskúpu manns. Einnig voru þarna beinbrot og leifar af bronsplötu og járnplötu. Höfuðkúpubrotin voru öll úr sama einstaklingi, dreifð á 2,5m svæði og ummynduð í kalk. Það gerist við 800°C hita í alllangan tíma. Kolefnisgreiningar á brenndum trjágreinum benda til að líkbrennslan hafi átt sér stað í kringum kristnitöku. Höfuðkúpubrotin voru greind í Læknaháskólanum í Osló og niðurstaðan var að þau væru öll úr sama einstaklingi sem var líklega á fertugsaldri, en ekki var hægt að ávarða kyn. Engar heimildir eru um brunakumlá Íslandi. Kristján Eldjárn fyrrverandi forseti og þjóðminjavörður okkar fremsti sérfræðingur um heiðna greftrunarsiði telur það nokkuð sérstakt að hvergi hafi fundist vottur um líkbrennslu á Íslandi, en sá útfararsiður var alþekktur og útbreiddur á Norðurlöndum og víðar á víkingaöld (Kristján 1974 bls 138)

Skáli

Árið 2006 fannst skáli tíu metrum norður af kirkjunni. Húsið er dæmigert víkingaaldarskáli með bogadregnum hliðum og byggður úr torfi og grjóti og með þeim stærri sem fundist hafa á Íslandi, 30 metra langur(fyrirlestur) 25x5m að innra máli. Langeldur var í miðju húsinu og bekkir til hliðanna. Skálinn var allur þiljaður að innan og einnig var timburgólf í vesturhlutanum. Við uppgröftinn kom í ljós að stoðaholurnar (holurnar eftir stoðirnar sem héldu húsinu uppi) voru greinilegar sem sýnir að stoðirnar hafa verið teknar upp þegar húsið var tekið úr notkun. Timbur var dýrmætt og það væntanlega notað í aðrar byggingar þegar húsið var tekið niður og e.tv. fært . Athyglivert er að smágrjót sem þakti allan innri hluta veggjar kom í ljós við uppgröftinn og hefur valdið margskonar vangaveltum um tilurð þess. Í skálanum fundust meðal annars 30 perlur, en þær ber vott um ríkidæmi íbúa skálans .

Beinarannsóknir

Með því að rannsaka á beinagrind frá 11.öld var hægt að sjá að um 28% af fæðunni einstaklingsins kom af neyslu á sjávarfangi svo sem af fiski, skelfiski eða af sjávarspendýrum. Með því að nota ísótópa greiningar á glerungi tanna, er hægt að komast að því hvaðan fólkið er upprunnið. Rannsóknir á beinagrindum þriggja einstaklinga leiddu í ljós að allir voru fæddir og uppaldir á Íslandi. Athuganir á beingrindunum gáfu til kynna að einstaklingarnir sem fundust á Hrísbrú eru lægri en þeir sem hafa fundist á svipuðum tíma á Íslandi. Þetta bendir til að þeir hafi lifað við óblíð kjör. Beinagrindurnar báru merki um slitgigt af vinnuálagi, næringarskorti og hina ýmsu sjúkdóma. Merki um berkla fundust á tveimur beingrindum. Einnig voru merki um ofbeldi en sjá mátti greinilegt far eftir beitt eggvopn á hauskúpu.

Torfrannsóknir

Við fornleifauppgröft er oft erfitt að greina hvort um torfhleðslu er að ræða eða jarðveg. Kísilþörungar eru, eins og nafnið gefur til kynna umlyktir kísilskeljum sem varðveitast vel í jarðvegi. Auðvelt er að greina þá til tegunda af skelinni. Þar sem þeir eru einnig mjög sérhæfðir um búsvæði er hægt að greina hvort þeir séu upprunnir af staðnum eða aðfluttir. Tekin voru sýni úr torfveggjum, þaki og gólfi skálans á Hrísbrú auk þess sem safnað var af fyrir utan skálann og af nærliggjandi túni og mýri. Samanburður leiddi í ljós að torfið í veggjum skálans var ekki tekið úr túninu nærri skálanum, heldur úr mýrinni. nærri Hrísbrú.Þessar rannsóknaniðurstöður gætu því nýst fyrir framtíðarrannsóknir.

Heimildir

• Grágás, lagasafn íslenska þjóðveldisins, 1992, Gunnar Karlsson, Kristján Sveinsson og Mörður Árnason sáu um útgáfuna. Reykjavík.
• Árnason sáu um útgáfuna. Reykjavík.
• Bathurst, R.;D.Zori; J. Byock . „Diatoms as bioindicators of site use: locating turf structures from the Viking Age“. Journal of Archaerological Scene. 37(2010) 2920-2928
• Byock, Jesse. (2011). „Research in Mosfellsdalur." Fyrirlestur, fluttur á fundi Félags íslenskra Fornleifafræðinga þann 19. desember 2011. http://fornleifafelag.org/?p=436 á heimasíðu Félags íslenskra fornleifafræðinga. Skoðað 23. febrúar 2012.
• Byock, Jesse, (á.á.) „The Mosfell Archaeological Project (MAP)“ http://www.viking.ucla.edu/mosfell_project/index.html. Skoðað 23. febrúar 2012.
• Byock, Jesse; P. Walker; J. Erlandson; P.Holck; D.Zori; M. Guðmundsson & M. Tveskov (2007), „Valdamiðstöð í Mosfellsdal: Rannsóknir á fornleifum frá tímum víkinga að Hrísbrú og Mosfelli. hjá Steinunn Kristjánsdóttir og Vala Björg Garðarsdóttir (ritstj.) Félagatal Ólafía-Rit Fornleifafræðingafélags II. http://www.viking.ucla.edu/archaeology/index.html skoðað 23. febrúar 2012
• Byock, Jesse (á.á). „MAP — Mosfell Archaeological Project Fornleifaverkefnið í Mosfellsdal“ http://www.viking.ucla.edu/archaeology/index.html, skoðað 23. febrúar 2012
• Egils saga (1987). Íslendinga sögur og þættir. Í Bragi Halldórsson, Jón Torfason, Sverrir Tómasson og Örnólfur Thorsson (ritstj.). Fyrsta bindi. Reykjavík: Svart á hvítu.

Grágás, lagasafn íslenska þjóðveldisins, 1992, Gunnar Karlsson, Kristján Sveinsson og Mörður 

• Walker P.L.; J. Byock, J. T. Eng, J.M. Erlandson, P. Holk, K. Prizer, M.A. Tveskov. „ Bioarchaeological evidence for the health status of an early Icelandic population“. Paper presentet ar the 73rd meeting of the American Associaton of Physical Anthropologists, Tampa Florida