„Þjóðveldið“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
set inn texta frá "sögu íslands" |
|||
Lína 3:
Síðustu ár þjóðveldisins eru nefnd [[Sturlungaöld]] þegar helstu höfðingjar landsins bárust á banaspjótum um yfirráð yfir tilteknum landshlutum eða landinu öllu.
=== Söguöld ===
[[Mynd:Am156folp1.jpg|thumb|Fyrsta blaðsíðan af handriti [[Hrafnkels saga Freysgoða|Hrafnkels sögu Freysgoða]]]]
Flestar [[Íslendingasögur]]nar segja frá atvikum sem eiga að hafa gerst á tímabilinu frá því á síðari hluta landnámsaldar og fram til [[1030]] eða þar um bil. Þetta var mikill umbrotatími, landið var fullnumið og farið að þrengjast um sumstaðar en [[stjórnskipan Íslands|stjórnskipulag]] og [[dómsvald|réttarkerfi]] ekki fullmótað og mönnum gekk misjafnlega að beygja sig undir það. Íslendingar voru líka mikið í ferðum til útlanda, sigldu til Noregs á konungsfund eða til að versla og fóru í víkingaferðir til Bretlandseyja og tóku þar þátt í bardögum og ránsferðum. Margar Íslendingasagna gerast að hluta til erlendis.
Sögurnar eru flestar skráðar 200-300 árum eða meira eftir að atburðir sem þær segja frá gerðust og geta því ekki talist örugg heimild um þá en þær geyma [[arfsögn|arfsagnir]] sem gengið hafa á milli kynslóða þar til þær voru skrifaðar niður og margir þeirra atburða sem þær segja frá hafa vafalaust gerst með einhverjum hætti. Sumt er líka stutt af öðrum heimildum, svo sem fornleifarannsóknum. Sögurnar gefa líka mikilvægar upplýsingar um hugmyndir 13. aldar Íslendinga um mannlíf og landshætti á fyrstu öldum Íslandssögunnar.
=== Goðar og goðorð ===
Á landnámsöld urðu til stjórnareiningar sem nefndust [[goðorð]] og áttu sér ekki eiginleg landfræðileg mörk. Um var að ræða eins konar bandalag bænda við [[goðorðsmaður|goðana]], en hverjum bónda var skylt að fylgja einhverjum goða sem þeim var frjálst að velja sjálfir. Fylgismenn goðans voru kallaðir þingmenn hans.
Goðarnir voru helstu höfðingjar landsins og höfðu í [[heiðni]] líklega haft það hlutverk að stýra [[blót]]um en urðu síðar eingöngu veraldlegir höfðingjar. Goðinn var fulltrúi bændanna á héraðsþinginu og gætti hagsmuna þeira. Goðorðin voru persónuleg eign hvers goða, þau gengu í arf og voru stundum gefin eða seld. Þeim mátti líka skipta og sumir áttu aðeins hlut úr goðorði. Goðorðin voru 36 við stofnun Alþingis en var síðar fjölgað um þrjú og voru goðar eftir það 39.
=== Stofnun Alþingis ===
{{aðalgrein|Alþingi}}
Landnámsmenn gerðu sér fljótt grein fyrir því að einhvers skipulags væri þörf, ekki síst til að leysa úr deilumálum sem upp komu þegar landsmönnm fjölgaði og þrengdist um svigrúm. Þeir voru líka vanir þinghaldi úr heimalöndum sínum. Því komu staðbundin þing fljótlega til sögunnar og eru [[Kjalarnesþing]] í landnámi Ingólfs og [[Þórsnesþing]] á [[Snæfellsnes]]i talin elst, enda byggðust svæðin í kringum þau mjög snemma.<ref>Sverrir Jakobsson. „Hve lengi var haldið þing á Þórsnesi á Snæfellsnesi?“. Vísindavefurinn 17.4.2001. http://visindavefur.is/?id=1504. (Skoðað 7.5.2010).</ref>
Brátt sáu menn þó að heppilegast væri að hafa eitt þing fyrir allt landið og árið 930 var [[Alþingi]] stofnað sem löggjafarsamkunda og æðsti [[dómstóll]] Íslendinga.<ref>{{vefheimild|url=http://www.althingi.is/pdf/Althingi2008.pdf|titill=Alþingi|ár=2008|snið=pdf}}</ref> Er það talið elsta starfandi þing í heiminum í dag, þótt hlé hafi orðið á þinghaldi á 19. öld.
[[Mynd:Althingi.jpg|thumb|Málverk af Alþingi við Þingvelli]]
Alþingi var valinn staður á [[Þingvellir|Þingvöllum]] við [[Öxará]]. Þingvellir lágu vel við samgöngum úr öllum landshlutum ein einnig kann það að hafa ráðið nokkru um staðarvalið að Þingvellir voru í landnámi Ingólfs; sumir telja að Alþingi sé stofnað út frá Kjalarnesþingi. Sá sem fór með goðorð Ingólfs kallaðist [[allsherjargoði]] og hafði það hlutverk að helga þingið eða setja það og slíta því.
=== Skipulag þingsins ===
Æðsta stofnun þingsins var [[lögrétta]], sem setti ný lög, fjallaði um mál og nefndi menn í [[fimmtardómur|fimmtardóm]], sem var eins konar yfirréttur, eftir að honum var komið á um [[1005]], en einnig störfuðu á þinginu fjórir [[fjórðungsdómur|fjórðungsdómar]], einn fyrir hvern landsfjórðung. Í henni sátu 48 goðar (eða [[goðorðsmaður|goðorðsmenn]]) á miðpalli og hafði hver þeirra tvo ráðgjafa, annar sat fyrir framan hann og hinn fyrir aftan, þannig að í raun sátu 146 menn í lögréttu.
[[Lögsögumaður]] var æðsti og eini launaði embættismaður þingsins og var hann kosinn af lögréttu þriðja hvert ár. Hann stýrði fundum í lögréttu og sagði upp [[lög]], átti að fara með þriðjung þeirra í heyranda hljóði fyrir þingheim á ári hverju þannig að þeir sem höfðu minni og námsgáfur til áttu að geta lært lögin á þremur árum. Lögin voru ekki til skrifuð, enda var ritöld ekki hafin, en fyrir stofnun alþingis höfðu Íslendingar sent mann sem [[Úlfljótur]] hét til Noregs til að kynna sér lög þar og sagði hann manna fyrstur upp lög á Þingvöllum. Þau voru sniðin eftir [[Gulaþingslög]]um í Noregi, enda munu flestir landnámsmenn hafa komið af því svæði. Þekkt eru nöfn allra [[listi yfir lögsögumenn á Íslandi|lögsögumanna]] frá upphafi og þar til embættið var lagt niður [[1271]].
Alþingi var framan af sett í 9. viku hvers sumars en eftir [[kristnitakan á Íslandi|kristnitöku]] í 10. viku. Þangað komu jafnan mun fleiri en goðar og ráðgjafar þeirra og þeir sem þurftu að leggja mál í dóm, það var allsherjarsamkoma þar sem saman kom fólk úr öllum landshlutum í ýmsum erindum.
Héraðsþingin héldu þó áfram sem undirdómstig og árið [[965]] var ákveðið að skipta landinu í fjórðunga. Þrjú héraðsþing eða [[vorþing]] voru í hverjum fjórðungi nema [[Norðlendingafjórðungur|Norðlendingafjórðungi]], þar sem þau voru fjögur, að sögn Ara fróða vegna þess að Norðlendingar gátu ekki komið sér saman um annað en raunar var Norðlendingafjórðungur fjölmennasti fjórðungurinn. Vorþingin voru haldin í maí ár hvert. Þegar goðar komu heim frá alþingi héldu þeir svo [[leiðarþing]] en þar voru eingöngu gefnar skýrslur um það sem gerst hafði á þinginu.
=== Kristnitaka ===
{{Aðalgrein|Kristnitakan á Íslandi}}
Flestir landsnámsmanna voru [[ásatrú]]ar en nokkrir [[kristni]]r og höfðu þeir flestir kynnst kristinni trú og látið skírast á [[Bretlandseyjar|Bretlandseyjum]]. Fæstir virðast þó hafa viðhaldið trú sinni lengi hér og enginn landnámsmanna reisti [[kirkja|kirkju]] en ásatrúarmenn reistu víða hof og blótuðu þar. Samkvæmt heimildum var það Þorvarður Spak-Böðvarsson sem byggði fyrstu kirkjuna í [[Neðri-Ás]]i í [[Hjaltadalur|Hjaltadal]] um [[984]]. Um svipað leyti sendi [[Haraldur blátönn]] [[Saxland|saxneskan]] biskup, Friðrek að nafni, til Íslands til [[kristniboð]]s og var Skagfirðingurinn [[Þorvaldur víðförli]] með honum í för.
Fleiri kristniboðar komu hingað á næstu árum og varð þeim nokkuð ágengt. Þekktastur þeirra var [[Þangbrandur]]. Honum tókst að kristna austfirska höfðingjann [[Síðu-Hallur|Síðu-Hall]] og aðra í kjölfarið, þar á meðal [[Gissur hvíti Teitsson|Gissur hvíta]] og [[Hjalti Skeggjason|Hjalta Skeggjason]]. [[Ólafur Tryggvason]] Noregskonungur var mjög áhugasamur um að kristna Ísland — með góðu eða illu.
Á Alþingi sumarið [[1000]] (þó líklega fremur árið [[999]] samkvæmt rannsóknum dr. [[Ólafía Einarsdóttir|Ólafíu Einarsdóttur]]) voru flokkar bæði kristinna manna undir forystu þeirra Gissurar og Hjalta og heiðinna fjölmennir og stefndi í vopnaviðskipti. Þó tókst að afstýra blóðsúthellingum og ákváðu Íslendingar að taka kristni að ráðum [[Þorgeir Ljósvetningagoði Þorkelsson|Þorgeirs ljósvetningagoða]]. Þessu voru þó að sögn settar þær undantekningar að Íslendingar máttu ennþá [[blót]]a leynilega, bera út börn og eta hrossakjöt, en hafi slíkar undantekningar verið gerðar í raun hurfu þær fljótt úr sögunni.
=== Biskupsstólar og klaustur ===
Næstu árin voru hér ýmsir förubiskupar en árið [[1056]] var [[Ísleifur Gissurarson]] vígður biskup Íslands og [[Skálholt]]sstóll stofnaður. Árið [[1096]] eða [[1097]] fékk sonur hans, [[Gissur Ísleifsson]], sem tók við af föður sínum, komið því fram að [[tíund]] var tekin upp en það var skattur á eignir Íslendinga sem skiptist í fernt. Fjórðung fengu prestar, fjórðung fengu kirkjur til viðhalds, fjórðungur rann til biskups og síðasti fjórðungurinn fór til þurftarmanna. Þar sem kirkjur voru yfirleitt á höfuðbólunum sem höfðingjar áttu og þeir voru margir vígðir menn og voru sjálfir prestar þýddi þetta að þeir fengu í raun helminginn af tíundinni. Stuðlaði það að auðsöfnun þeirra en átti eftir að valda miklum deilum síðar (Sjá [[Staðamálin]]).
[[Norðurland]] var fjölmennasti landsfjórðungurinn og þótti Norðlendingum þeir afskiptir með biskup og vildu líka halda eftir innan fjórðungsins tekjum sem runnu til Skálholts. Árið [[1106]] var orðið við óskum þeirra og annar biskupsstóll stofnaður á [[Hólar í Hjaltadal|Hólum í Hjaltadal]]. Fyrsti [[Hólabiskupar|Hólabiskup]] var [[Jón Ögmundsson]]. Hann stofnaði þegar [[Hólaskóli (1106-1802)|skóla á Hólum]] og efldi menntun en skóli var einnig í [[Skálholtsskóli|Skálholti]], svo og í klaustrum og víðar, svo sem í [[Haukadalur|Haukadal]] og [[Oddi (Rangárvöllum)|Odda]] á Rangárvöllum.
Fyrsta klaustrið var stofnað á [[Þingeyraklaustur|Þingeyrum]] í [[Húnaþing]]i [[1133]] og var það munkaklaustur af [[Benediktsregla|Benediktsreglu]] eins og [[Munkaþverárklaustur]] ([[1155]]) og [[Hítardalsklaustur]] ([[1155]]), en það síðastnefnda var skammlíft. [[Þykkvabæjarklaustur]] ([[1168]]), [[Flateyjarklaustur]] ([[1172]], flutt til [[Helgafellsklaustur|Helgafells]] 1184), [[Viðeyjarklaustur]] ([[1226]]), [[Möðruvallaklaustur]] í Hörgárdal ([[1296]]) og [[Skriðuklaustur]] ([[1493]]) voru öll [[Ágústínusarregla|Ágústínusarklaustur]]. Nunnuklaustrin á [[Kirkjubæjarklaustur (klaustur)|Kirkjubæ]] ([[1186]]) og [[Reynistaðarklaustur|Reynistað]] ([[1295]]) voru bæði Benediktsklaustur.
Klaustrin voru auk biskupsstólanna helstu menntasetur landsins og í sumum þeirra voru góð bókasöfn. Þar voru skrifaðar upp bækur og þegar leið á þjóðveldisöld fór þar fram umfangsmikil sagnaritun. Margar helstu gersemar íslenskra handrita eru skrifaðar í klaustrum.
=== Lög þjóðveldisins ===
Með aukinni menntun hófst [[ritöld]] á Íslandi. Samkvæmt því sem Ari fróði segir rituðu [[Hafliði Másson]] og aðrir lögbókina [[Hafliðaskrá]] (sem innihélt m.a. [[Vígslóði|Vígslóða]]) á heimili Hafliða á [[Breiðabólstaður í Vesturhópi|Breiðabólstað]] í Vesturhópi veturinn [[1117]]-[[1118]] og er það fyrsta fyrsta þekkta ritið á íslensku. Stuttu seinna var [[Íslendingabók]] [[Ari fróði Þorgilsson|Ara fróða]] rituð.
Lagasafn þjóðveldisaldar kallaðist seinna [[Grágás]] en þar er ekki um eiginlega lögbók að ræða. [[Refsing]]ar skiptust í þrjá flokka. Þessar refsingar kölluðust [[útlegð]] (fjársektir, misháar), [[fjörbaugsgarður]] (skylda til að fara til útlanda og vera þar í þrjú ár en vera réttdræpir ella, og var það séríslensk refsing) og [[skóggangur]]. Þeir sem dæmdir voru sekir [[skógarmaður|skógarmenn]] voru í raun útskúfaðir úr þjóðfélaginu og réttdræpir hvar sem til þeirra náðist. Kirkjan hafði einnig yfir refsingum að ráða og gátu biskupar meðal annars [[bannfæring|bannfært]] menn.<ref>[http://ferlir.is/?id=3257 Erlend verslun – stutt yfirlit]</ref>
==Eftirmæli==
| |||