„Hvalir“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
Merki: Breyting tekin til baka Farsímabreyting Breyting frá farsímavef |
m Tók aftur breytingar 193.4.142.107 (spjall), breytt til síðustu útgáfu 157.157.103.65 Merki: Afturköllun |
||
Lína 26:
=== Útlit og líffræði ===
[[Mynd:Cetaceans.svg|thumb|Samanburður stærðar hvalategunda]]
[[Mynd:Sperm whale skeleton.jpg|left|thumb|300x300px|Beinagrind Búrhvals]]
Skrokkur hvala
er snældu- eða spólulaga, en straumlínulöguð líkamsbyggingin er eitt helsta einkenni
þeirra. Hálsliðir þeirra eru nánast samvaxnir og hafa hvalir því afar litla hreyfigetu í hálsi. Annað einkenni hvala eru óvenju stórir kjálkar sem teygjast langt fram á við á höfðinu, og eitt eða tvö blástursop ofan á höfðinu. Framlimirnir hafa ummyndast í bægsli. Afturlimirnir eru líffæraleifar sem ekki tengjast hryggnum og liggja alveg inni í skrokknum. Hvalir hafa kröftuga
sporðblöðku sem er aðalsundfæri þeirra. Sporðblaðkan er alltaf lárétt, ekki lóðrétt eins og hjá fiskum, og geta stærstu skíðishvalirnir og háhyrningar náð allt að 50 km hraða á klukkustund. Flestir hvalir hafa einnig bakugga en engin bein eru í sporðblöðku né bakugga, heldur eingöngu trefjar, fita og brjósk.
Hvalir geta verið frá 2,6
m og 135 kg (dvergbúrhvalir) að 34 m og 190 tonn að þyngd líkt og
steypireyður sem er stærsta dýr jarðarinnar. Hjá sumum tegundum er stærðarmunur á kynjunum, hjá mörgum skíðishvölum eru kvendýrin stærri en karldýrin, en því er öfugt farið hjá tannhvölum.<ref name=":0" />
Í löngum köfunarferðum hvala þurfa þeir að tryggja sér nægilegt súrefni og til þess hafa þeir sérstakt líffæri sem kalla má "undranetið". Undranetið er fíngerður háræðavefur umhverfis mikilvægustu líffæri hvalsins sem geymir í sér súrefnisríkt blóð. Hvalir geta sem sagt verið svona lengi í kafi vegna þess að þeir nýta allt súrefnið og geyma í vöðvum og undranetinu. Undranetið þjónar einnig öðrum tilgangi sem er að jafna hitastig og þrýsting líkamans.
Við köfun á mikið dýpi verður mikill þrýstingsmunur og þar stuðlar fituhjúpurinn að þrýstingsjöfnun, en auk hans eru sumar hvalategundir með fljótandi fitu í höfðinu sem kölluð er hvalsauki. Hvalsaukinn gerir þeim kleift að kafa niður á 2.000 m dýpi. Beinin eru sveigjanleg og gefa eftir þeim gríðarlega þrýstingi sem verður á svo miklu dýpi og lífsnauðsynlegar æðar eins og heilaslagæðar liggja inni í mænugöngum sem kemur í veg fyrir að þær leggist saman. <ref name=":0" />
=== Fjölgun og lífsferill ===
Hvalir eru svokölluð legkökuspendýr. Æxlun og líffræðilegur
þroski hvala er eins og hjá okkur mönnunum. Hvalir verða kynþroska þriggja
til tíu ára að aldri, en það er breytilegt milli tegunda. Hvalkýr eru yfirleitt
frjóar einu sinni á ári, oftast á haustin. Meðgangan er yfirleitt 10-14 mánuðir.
Meðgöngunni lýkur með burði og kálfurinn er háður móður sinni um næringu
og vernd fyrstu misserin. Oftast eignast hvalkýrin eitt afkvæmi í einu en fyrir kemur að þær eignist tvö í einu.
Þegar kálfurinn fæðist kemur
sporðurinn ætíð fyrst, þar sem kálfurinn fær súrefni í móðurkviði, sem kemur í
veg fyrir að hann drukkni í fæðingu. Þegar kálfurinn er svo alveg fæddur
fer hann strax upp að yfirboði sjávar, með hjálp móður sinnar eða annars hvals,
til þess að ná fyrsta andardrættinum. Hvalkýr hafa enga spena, en til þess að
kálfurinn fái mjólk leggst kýrin á hliðina og sprautar upp í hann mjólkinni.
Kálfar stærri tegunda drekka allt að 250 lítra af mjólk á dag. Þegar þeir fæðast
geta þeir vegið um 1 tonn. Kálfarnir stækka ört og geta þyngst um 100 kg á
sólarhring.
Æxlunarhraði stórhvala er ekki
mikill, en stór skíðishvalur kemur einum kálfi til hvals á tveggja til fjögurra
ára fresti. Sumar tegundir ala kálfa sína í hlýjum sjó og eru þar mánuðum
saman. Í byrjun sumars halda hvalirnir svo aftur í kaldari sjó á
heimskautasvæðunum til að nýta sér ríkulegt fæðuframboð þar.<ref>Jón Már Halldórsson. (2002). „Hvernig fjölga hvalir sér?“ Vísindavefurinn. Sótt
<nowiki>5. október 2015. http://visindavefur.is/?id=2538.</nowiki></ref>
===
Skíðishvalir éta aðallega átu (smá [[krabbadýr]]) en tannhvalir að mestu leyti fisk. Hvalir éta því fisk, en eru einnig að einhverju leyti í samkeppni við fiskinn um fæðu. Áætlað hefur verið að þær rúmlega 80 tegundir hvala í heiminum éti um það bil 3-5 sinnum meira en fiskveiðifloti allra landa aflar eða um 300-500 milljón tonn af sjávarfangi árlega. Hrefnur eru atkvæðamestar í áti á fiskum en talið er að þær éti um 1 milljón tonna af fiski árlega. <ref>Jakob Jakobsson. (2000). „Hversu mikið af fiski éta hvalir?“ Vísindavefurinn.
<nowiki>Sótt þann 5. október 2015 af http://visindavefur.is/?id=635.</nowiki></ref>
| |||