„Sovétríkin“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
TKSnaevarr (spjall | framlög) Ekkert breytingarágrip |
Ekkert breytingarágrip |
||
Lína 34:
'''Sovétríkin''' eða '''Советский Союз''' á [[Rússneska|rússnesku]] (einnig kallað '''Ráðstjórnarríkin''' eða ''Союз Советских Социалистических Республик (СССР)'' á rússnesku, umritað ''Sojúz Sovétskikh Socialistíčeskikh Respúblik (SSSR)'', í [[Íslenska|íslenskri]] þýðingu ''Sambandsríki sósíalískra sovétlýðvelda'') var sambandsríki með sósíaslíska stjórnarskrá í Austur-Evrópu og Asíu sem sett var á laggirnar árið [[1922]] og leystist upp [[1991]].
Stjórnmálakerfi Sovétríkjanna var [[Flokksræði|einsflokkskerfi]] þar sem [[Kommúnistaflokkur Sovétríkjanna|Kommúnistaflokkurinn]] var við völd fram til ársins 1990. Enda þótt Sovétríkin ættu að heita samband [[Sovétlýðveldi|sovétlýðvelda]] (sem voru 15 talsins eftir 1956) með Moskvu að höfuðborg var í raun um að ræða ríki sem alla tíð var mjög [[Miðstýring|miðstýrt]]. Efnahagskerfi Sovétríkjanna byggðist á áætlanabúskap.
== Saga Sovétríkjanna ==
Lína 41:
Í kjölfar andláts Bresnjevs árið 1982 tóku við [[Júríj Andropov]] og [[Konstantín Tsjernenkó]], en þeir voru báðir háaldraðir menn og voru við völd í mjög stuttan tíma. Eftir andlát Tsjernenko urðu loksins breytingar á stjórnarfari kommúnistaflokksins, og stöðnunartímabilið sem Bresnjev hafði komið á 20 árum fyrr var loks á enda þegar [[Mikhaíl Gorbatsjev]] tók við sem síðasti aðalritari Sovétríkjanna árið 1985. Valdaklíkan innan flokksins samanstóð á þessum tíma nánast eingöngu af háöldruðum flokksmönnum sem höfðu alist upp innan klíkunnar í áratugi í skjóli Bresnjevs. Bresnjev-klíkan var upphaflega aðferð hans til að minnka einveldi aðalritarans innan flokksins eins og tíðkast hafði áður fyrr en breyttist fljótlega í nokkuð spillt stjórnarráð fárra manna. Gorbatsjev, sem varð fyrsti leiðtogi Sovétríkjanna sem var fæddur eftir byltinguna, hafði ekki verið áberandi innan Bresnjev-klíkunnar en var þó náinn samstarfsmaður Andropovs og í samstarfi við hann náði Gorbatsjev að koma á töluverðum breytingum. Þessar breytingar fólust meðal annars í því að 20% af yfirstjórn kommúnistaflokksins, öldruðum bresnjevistum, var skipt út fyrir yngri róttæka kommúnista. En þrátt fyrir róttækni Andropovs og Gorbatsjevs varð hinn 72 ára gamli Tsjernenkó að aðalritara við dauða Andropovs og hélt áfram með stefnu Bresnjevs í þetta eina ár sem hann var við stjórn.
Framtíð Sovétríkjanna var því ekki björt þegar Gorbatsjev tók við þeim, og þrátt fyrir að hafa eytt gríðarlegur fjárhæðum í hernað og vopnaframleiðslu, höfðu þeir orðið undir Bandaríkjamönnum í vopnakapphlaupinu. Vegna þess hve miklu Bandaríkin og Sovétríkin eyddu í hernað, drógust þau aftur úr öðrum iðnríkjum í tækniþróun. Tækniþróunin var orðin svo ör á þessum tíma að þó svo að Sovétríkin framleiddu tæknivörur fyrir almennan markað voru þau alltaf langt á eftir samtíma sínum. Þannig héldust miðstýrða hagkerfið og hernaðariðnaður í hendur við að draga Sovétríkin smátt og smátt aftur úr Vestur Evrópu og lama efnahagskerfið. Áhrifin urðu þó minni í [[Bandaríkin|Bandaríkjunum]] þar sem [[Kapítalismi|kapítalisminn]] bætti upp tapið með því að græða á [[Heimsvaldastefna|heimsvaldastefnunni.]]
[[Mikhaíl Gorbatsjev|Gorbatsjev]] sá hversu illa stríðskommúnismi hefði farið með ríkið og vildi koma fram breytingum. [[Mikhaíl Gorbatsjev|Gorbachev]] fannst vera þörf fyrir að opna og betrumbæta [[Kommúnistaflokkur Sovétríkjanna|sovéskt]] samfélag sem var orðið staðnað. Hann vildi breyta pólitísku kerfi Sovétríkjanna og dreifa efnahag landsins betur.
Gorbatsjev sá hversu illa stríðskommúnismi hefði farið með ríkið og vildi koma fram breytingum. Hann byrjaði að draga úr hernaðargjöldum og vildi enda deiluna milli Bandaríkjanna og Sovétríkjanna. Hann samdi við Bandaríkjamenn um afvopnun og kallaði herinn heim frá Afganistan, sem stuðlaði að bættum samskiptum við vesturveldin. Einnig gerði Gorbatsjev miklar breytingar á kommúnistaflokknum sjálfum, þar sem hann skipti helmingnum af flokksforystunni út fyrir yngri stjórnmálamenn sem voru sammála hugmyndum hans. Gorbatsjev gerði miklar breytingar á efnahagskerfinu og tók að mestu leiti upp markaðshagkerfi. Hann lagði mikla áherslu á það að hann væri ekki að reyna að skemma hið kommúníska kerfi sem ríkið var byggt á, heldur gera það skilvirkara. Einnig kynnti Gorbatsjev stefnu sem átti að auka tjáningarfrelsi almúgans, auka flæði upplýsinga frá ríkisstjórninni til hans og leyfa opna og gagnrýna umræðu um ríkið auk þess að efla þáttöku fólks í stjórnmálum og auk þess var kosningakerfið innan kommúnistaflokksins gert lýðræðislegra. ▼
Til þess gerði hann þrjár áætlanir:
# '''Glasnost''' (opnun) sem snerist um að auka gagnsæi í hinu [[Kommúnistaflokkur Sovétríkjanna|sovéska]] kerfi gagnvart almenningi. Leynd hvíldi ekki lengur yfir stjórnarathöfnum og dregið var úr ritskoðun. Hætt var að bæla þjóðina niður og fékk fólk nú útrás fyrir uppsafnaða gremju.
# '''Perestroika''' (endurskipulagning) snerist um endurskoðun og endurskipulagning á hinu staðnaða [[Kommúnistaflokkur Sovétríkjanna|sovéska]] framleiðslukerfi og hinu pólitíska kerfi.
# '''Demokratizatsiya''' (lýðræðisvæðing) var kynnt árið 1987. Hún snerist um að opna fyrir fleiri en einn frambjóðanda innan hins kommúnistíska kerfis en ekki koma á [[Fjórflokkakerfið|fjölflokkakerfi]]. Þjóðin fékk í fyrsta sinn síðan 1917 að kjósa um opinbera fulltrúa þjóðarinnar.<ref>{{Bókaheimild|titill=Kommúnisminn – Sögulegt ágrip}}</ref>
[[Mynd:Gorbachev (cropped).png|alt=Mikhail Gorbachev|thumb|287x287dp|[[Mikhaíl Gorbatsjev]]]]
▲[[Mikhaíl Gorbatsjev
Í kjölfar þess að gefa aukið tjáningarfrelsi fékk flokkurinn þó nokkurra gagnrýni. Fólk fór að krefjast frekari lífsgæða og meira frelsis og nýtti tækifærið til að mótmæla. Flokkurinn missti einnig tök á fjölmiðlum eftir að hafa slakað á ritskoðun og pólitísk og efnahagsleg vandamál sem flokkurinn hafði átt við og haldið leyndu komu upp á yfirborðið. Auk þess urðu til þjóðernislegar umbótahreyfingar í sovétlýðveldunum og árið 1990 var krafa um sjálfstæði orðin hávær. Sama ár tók miðstjórn kommúnistaflokksins þá ákvörðun að leggja niður einflokkakerfið.
Á svipuðum tíma hófust átök innan flokksins og ríkisstjórnarinnar. Annars vegar voru þar frjálslyndir kommúnistar sem vildu flýta fyrir endurbótunum og hins vegar gamlir íhaldssamir kommúnistar sem fannst endurbæturnar vera svik við kommúnismann. Óánægja meðal hersins, KGB og íhaldssamra kommúnista var orðin svo mikil að hún leiddi til valdaránstilrauna KGB undir stjórn [[Vladímír Krjútsjkov|Vladímírs Krjútsjkov]]. 18. ágúst, tveimur dögum áður en skrifa átti undir lög sem myndu minnka völd alríkisins og auka völd sovétlýðveldanna, var Gorbatsjev, sem staddur var á Krímskaga, tjáð að hann skyldi segja af sér, en þegar hann neitaði var hann tekinn til fanga og það gefið út að hann hefði sagt af sér vegna heilsubrests.
[[Mynd:VytautasLandsbergis2009121802.JPG|alt=Var fyrsti þjóðhöfðingi Litháens.|thumb|[[Vytautas Landsbergis]]]]
[[Eystrasaltslöndin]]: [[Eistland]], [[Lettland]] og [[Litháen]] voru undir stjórn Sóvétríkjana og urðu sjálfstæð ríki á árunum 1988-1990 og síðan [[Úkraína]] árið 1991.<ref>{{Vefheimild|url=http://pu.edu.pk/images/journal/pols/Currentissue-pdf/The%20fall%20of%20Soviet%20Uniion.pdf|titill=The fall of the Soviet Union: The fall of a state or the fall of an
ideology|höfundur=Sajjad Ali Khan|útgefandi=Journal of Political Studies,|ár=2009|mánuðurskoðað=Apríl|árskoðað=2021}}</ref>
Árið 1991 var skrifað undir frumvarp sem bannaði kommúnistaflokkinn m.a. vegna aðildar hans að valdaráninu. Í framhaldi af því skrifuðu öll fyrrum sovétlýðveldin undir samning um stofnun SSR, [[Samveldi sjálfstæðra ríkja]], en það var samningur um stjórnmálalega og efnahagslega samvinnu í kjölfar hrunsins, og 21. desember skrifuðu fulltrúar allra sovétlýðveldanna undir Alma-Ata yfirlýsinguna sem staðfesti niðurlagningu Sovétríkjanna. Fjórum dögum seinna sagði Gorbatsjev loks af sér sem forseti Sovétríkjanna og aðalritari flokksins og færði öll völd embættis síns í hendur [[Forseti Rússlands|rússneska forsetaembættinu]]. Daginn eftir viðurkenndi [[æðstaráð Sovétríkjanna]] hrunið formlega og sagði af sér.
Lína 54 ⟶ 66:
* [http://www.timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3276543&lang=is&navsel=666 ''Trúin á Sovjet - kaflar úr bókinni The Yoki and the Commissar, London 1945, eftir Arthur Koestler''; birtist í Lesbók Morgunblaðsins 1945]
* Archie Brown, Gerald S. Smith, H. T. Willetts, Michael Kaser, John Fennell. 1982. The Cambridge Encyclopedia of Russia and the Soviet Union. Cambridge University Press.
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/513251/Russia ''John C. Dewdney, Martin McCauley. Britannica. Russia.'' Sótt 18. nóv 2013 af Britannica.com]
[[Flokkur:Sovétríkin| ]]
| |||