„Maóríska“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
mEkkert breytingarágrip |
Ekkert breytingarágrip |
||
Lína 95:
== Málfræði ==
Biggs (1998) þróaði kenningu um að grunneining í maórísku væri [[setningarliður|liðurinn]] frekar en [[orð]]ið. Orðasafnsorðið er „haus“ liðarins. [[Nafnorð]] teljast vera þeir hausar sem geta tekið með sér [[ákveðinn greinir|ákveðinn greini]] en geta ekki verið kjarni [[sagnliður|sagnliðar]], til dæmis ''ika'' „fiskur“ eða ''rākau'' „tré“. [[Fleirtala|Fleirtölu]] má tákna með ýmsum hætti, t. d. með ákveðnum greini (''te'' í eintölu og ''ngā'' í fleirtölu); [[Ábendingarfornafn|ábendingarögnum]] ''tērā rākau'' „þetta tré þarna“, ''ērā rākau'' „þessi tré þarna“; eða [[Eignarfornafn|eignarfornöfnum]] ''taku whare'' „húsið mitt“, ''aku whare'' „húsin mín“. Stundum er sérhljóð lengt til að sýna fleirtöluna, svo sem ''wahine'' „kona“ : ''wāhine'' „konur“.
Stöðuorð (e. ''statives'') geta þjónað tilgangi hausa í sagnliðum, svo sem ''ora'' „á lífi“ eða ''tika'' „sem hefur rétt fyrir sér“, en ekki í [[Þolmynd|þolmyndarmerkingu]]. Uppbygging setninga með stöðuorðum er ólík byggingu annars konar setninga.
Lína 108:
Sagnagnir tákna [[horf]], [[tíðbeyging sagna|tíð]] eða [[hættir sagna|hátt]] sagna sem þær eru notaðar með. Sem dæmi má nefna ''ka'' (byrjunarhorf), ''i'' (fortíðarhorf), ''kua'' (lokið horf) og ''kia'' (viljahorf). Í maórísku er ekki greint skýrt á milli horfa, tíða og hátta eins og í [[indóevrópsk mál|indóevrópskum málum]]. Staðaragnir eiga við stað eða tíma, svo sem ''ki'' „til, að“, ''kei'' „við, hjá“, ''i'' „í fortíðinni“ og ''hei'' „í framtíðinni“. Eignaragnir skiptast í ''a'' og ''o'' eftir því hvernig sambandinu milli aðila er háð: ''ngā tamariki a te matua'' „börn foreldrisins“ á móti ''te matua o ngā tamariki'' „foreldri barnanna“.
Meðal ábendingaragna eru [[Greinir|greinarnir]] ''te'' (et.) og ''ngā'' (ft.) og eignaragnirnar ''tā'' og ''tō''. Þessar agnir má einnig nota með fornöfnum. Ábendingaragnir gefa upplýsingar um fjarlægð hlutar frá mælandum, t. d. ''tēnei'' „þetta nálægt mér“, ''tēnā'' „þetta nálægt þér“, ''tērā'' „fjarlægt okkur báðum“ og ''taua'' „hið fyrrnefnda“. Aðrar ábendingaragnir eru til dæmis ''tēhea?'' „hvaða?“ og ''tētahi'' „ákveðinn, nokkur“. Fleirtala ábendingaragna sem byrja á ''t'' er mynduð með því að sleppa ''t''-inu: ''tēnei'' „þetta“ : ''ēnei'' „þessi“.
Óákveðni greinirinn ''he'' kemur yfirleitt á undan liðnum sem hann á við. Hann gefur engar upplýsingar um [[tala (málfræði)|tölu]].
Lína 134:
{| class="wikitable"
|''Kei hea, a Pita?''
|
|-
|''Kei Ākarana, a Pita.''
|
|-
|''Kei
|
|-
|''Kei
|
|}
Lína 168:
[[Mynd:Pronouns_In_New_Zealand_Te_Reo_Māori.svg|thumb|230px|Skýringarmynd sem sýnir merkingu fornafna á maórísku. Mælandinn er merktur grænu, viðmælandinn merktur bláu og aðrir merktir gráu.]]
Eins og í öðrum pólýnesískum málum eru þrjár tölur í [[persónufornafn]]a- og ábendingarfornafnakerfinu: eintala, [[tvítala]] og fleirtala. Ekki er greint á milli [[kyn (málfræði)|kynja]]. Tölurnar þrjár má sjá í þriðju persónu fornöfnunum ''ia'' „hann/hún“, ''rāua'' „þeir/þær/þau tvö“, ''rātou'' „þeir/þær/þau (þrjú eða fleiri)“. Aðgreininguna má einnig sjá í annarri persónu:
*''Tēnā koe'' „sæll vertu“,
*''Tēnā kōrua'' „sæl verið þið (tvö)“,
*''Tēnā koutou'' „sæl verið þið (fleiri en tvö)“.
Í tvítölu og fleirtölu er greint á milli tvenns konar „við“: þar sem viðmælandinn er talinn með annars vegar og þar sem viðmælandinn er ekki talinn með hins vegar. Fornafnið ''mātou'' á við mælandann og aðra en ekki viðmælandann, þar sem ''tātou'' á við mælandann, viðmælandann og aðra.
| |||