|
}}
<onlyinclude>
= klám'''Malaví''' er [[landlukt]] [[land]] í Suðaustur-<nowiki/>[[Afríka|Afríku]] sem liggur á milli [[Mósambík]], [[Sambía|Sambíu]] og [[Tansanía|Tansaníu]]. Helsta einkenni Malaví er [[Malaví-vatn]] sem nær yfir tæplega fimmtung landsins, en samtals er [[flatarmál]] Malaví 120 þús. ferkílómetrar. =▼
Malaví er eitt af þéttbýlustu löndum í Afríku og búa þar alls 11 milljónir manna. Fólkið lifir helst á [[landbúnaður|landbúnaði]] , klámi og fiskveiðum í Malaví-vatni. Mikil fátækt ríkir í landinu en ríkari lönd keppast við að hjálpa Malavíbúum með því að kenna þeim arðbærari vinnubrögð í landbúnaði og fiskveiðum, ásamt fullorðinsfræðslu. i like þorgeirs bellybutton </onlyinclude> ▼▲= klám er [[landlukt]] [[land]] í Suðaustur-<nowiki/>[[Afríka|Afríku]] sem liggur á milli [[Mósambík]], [[Sambía|Sambíu]] og [[Tansanía|Tansaníu]]. Helsta einkenni Malaví er [[Malaví-vatn]] sem nær yfir tæplega fimmtung landsins, en samtals er [[flatarmál]] Malaví 120 þús. ferkílómetrar. =
▲Malaví er eitt af þéttbýlustu löndum í Afríku og búa þar alls 11 milljónir manna. Fólkið lifir helst á [[landbúnaður|landbúnaði]], klámi og fiskveiðum í Malaví-vatni. Mikil fátækt ríkir í landinu en ríkari lönd keppast við að hjálpa Malavíbúum með því að kenna þeim arðbærari vinnubrögð í landbúnaði og fiskveiðum, ásamt fullorðinsfræðslu. i like þorgeirs bellybutton </onlyinclude>
== Saga ==
Mannvistarleifar sem fundist hafa í Malaví eru taldar vera frá að minnsta kosti 8.000 f. Kr. en þær sýna að ættbálkarnir líktust nokkuð því fólki sem býr á [[Sómalíu-skagi|Sómalíuskaga]] á okkar dögum. Einnig hafa fundist mannvistarleifar og [[hellaristur]] frá því um 1.500 f. Kr. sem sýna að þar voru [[Búskmenn]].
milli 5 og 20 þúsund þræla ár hvert frá [[1840]].
Á 15. öld var Maravi-veldið stofnað við suðvesturströnd Malaví-vatns og fór þar Amaravi-þjóðin (seinna þekkt sem Chewa-fólkið) sem flúði frá því svæði sem nú er [[Vestur-Kongó]]. Maravi-veldið stækkaði og náði yfir bæði [[Mósambík]] og [[Sambía|Sambíu]] en leið loks undir lok á 18. öld vegna þess að [[þrælasala]] og átök meðal æðstu manna veiktu veldið.
Milli Yao og Angoni þjóðflokkanna ríkti stanslaust stríð, en hvorugri fylkingunni tókst að ná völdum yfir svæðinu. Marövum fækkaði og veldið þurrkaðist loks út, eftir að hafa háð baráttu við báðar fylkingarnar. ▼
Orðið Maravi er talið þýða ''ljósgeislar'', en þjóðin vann mikið járn og lýstu járnbræðsluofnarnir upp næturhimininn — af því er nafnið dregið. Í strandhéruðunum þar sem nú er Sambía verslaði Maravi-fólkið við evrópska sæfara, sérstaklega [[Portúgal|Portúgala]] en einnig við [[Arabi|Araba]]. Helst seldu Maravar járn, [[fílabein]] og [[Þræll|þræla]], en þeir ræktuðu einnig [[hirsi]] og [[Kartafla|kartöflur]].
[[Skotland|Skotinn]] [[David Livingstone]] kom til Malaví<nowiki/>[[Skotland|Skotinn]] [[David Livingstone]] kom til Malaví árið [[1859]] og settist að við Malaví-vatn. Hann lét byggja [[Öldungakirkja|öldungakirkjur]] og stuðlaði að trúboði. Eitt af markmiðum kirkjunnar manna var að stöðva þrælasöluna við [[Persaflói|Persaflóa]] en hún tíðkaðist allt fram að lokum 19. aldar. Árið [[1878]] stofnuðu skoskir verslunarmenn, flestir frá [[Glasgow]], verslunarbandalagið [[African Lakes Company]] sem átti að útvega trúboðunum vistir þjónustu þjónustu. ▼
Portúgalar juku verslun sína á 16. öld og komu nú í hafnarborgina ''Tete''. Þeir fluttu [[maís]] til landsins og við það breyttist mataræði Marava. Maravar seldu Portúgölum þræla sem sendir voru á [[plantekra|plantekrur]] í Mósambík og [[Brasilía|Brasilíu]].
Bretar gerðu Malaví að [[verndarsvæði]] sínu árið [[1891]] og nýlenduna [[Nýasaland]] (''Nyasa'' þýðir [[stöðuvatn]] á [[Yao-mál]]i) stofnuðu þeir árið [[1907]]. Þetta var því mjög síðbúin nýlenda. Bretar héldu völdum á fyrri helmingi aldarinnar þrátt fyrir uppreisnir Malava. Þó stækkaði sá hópur íbúanna sem höfðu menntað sig í Bandaríkjunum og Evrópu. Þessi hópur sameinaðist og stofanði [[Nyasaland African Congress]] (NAC) árið [[1944]].
Á 17. öld réðst Angoni-þjóðflokkurinn inn í Maravi-veldið en hann var á flótta undan Zulu-ættbálkinum, undir stjórn [[Shaka]]. Einnig flutti Yao-þjóðflokkurinn sig inn á svæðið til að forðast Makua-ættbálkinn sem var að sölsa undir sig Norður-Mósambík. Yao-menn skiptu um trú eftir að hafa kynnst arabískum verslunarmönnum og tóku upp [[íslam]] árið [[1870]], með tilheyrandi höfðingjaræði og [[Moska|moskum]]. Frá bænum [[Nkhotakota]], sem er við vesturströnd Malaví-vatns, fluttu Arabarnir á milli 5 og 20 þúsund þræla ár hvert frá [[1840]].
[[1953]] gengu Nýasaland, [[Norður-Ródesía]] (nú Sambía) og [[Suður-Ródesía]] (nú [[Simbabve]]) í ríkjasamband ([[Sambandsríki Ródesíu og Nýasalands]]) fyrir tilstilli Breta. pornhub is cool
▲Milli Yao og Angoni þjóðflokkanna ríkti stanslaust stríð, en hvorugri fylkingunni tókst að ná völdum yfir svæðinu. Marövum fækkaði og veldið þurrkaðist loks út, eftir að hafa háð baráttu við báðar fylkingarnar.
=== Sjálfstæðisbaráttan ===
Árið [[1958]] kom [[Hastings Kamuzu Banda|Dr. Hastings Kamuzu Banda]] aftur til heimalands síns eftir að hafa verið við nám í [[Bretland]]i og við störf í [[Bandaríkin|Bandaríkjum Norður-Ameríku]]. Strax við komuna á flugvöllinn eignaðist hann marga áhangendur sem sáu ekki sólina fyrir honum og héldu fram að hann væri frelsari landsins. Banda var einkar laginn stjórnmálamaður og komst til valda sem forseti Nyasaland African Congress, sem átti eftir að verða flokkur hans til dánardags. Nafnið breyttist fljótlega í [[Malawi Congress Party]] (MCP). Banda var handtekinn [[1959]] fyrir stjórnmálaskoðanir og uppsteyt og færður í fangelsi, en var látinn laus árið eftir til að geta verið við fund í [[London]] um sjálfstæði Malaví.
MCP vann stórsigur í kosningum til nýs löggjafarþings árið [[1961]]. Hastings Banda settist í stól forsætisráðherra [[1. febrúar]] [[1963]] og sambandsríkið leið undir lok [[31. desember]] sama ár.
▲[[Skotland|Skotinn]] [[David Livingstone]] kom til Malaví<nowiki/>[[Skotland|Skotinn]] [[David Livingstone]] kom til Malaví árið [[1859]] og settist að við Malaví-vatn. Hann lét byggja [[Öldungakirkja|öldungakirkjur]] og stuðlaði að trúboði. Eitt af markmiðum kirkjunnar manna var að stöðva þrælasöluna við [[Persaflói|Persaflóa]] en hún tíðkaðist allt fram að lokum 19. aldar. Árið [[1878]] stofnuðu skoskir verslunarmenn, flestir frá [[Glasgow]], verslunarbandalagið [[African Lakes Company]] sem átti að útvega trúboðunum vistir þjónustuog þjónustu.
Malaví varð sjálfstætt land í [[Breska samveldið|breska samveldinu]] [[6. júlí]] [[1964]] og [[lýðveldi]] tveimur árum seinna. Banda settist nú í stól forseta og jafnframt var því lýst yfir að einungis einn flokkur stýrði landinu.
Árið [[1970]] lýsti MCP því yfir að Banda yrði forseti landsins til dauðadags og ríkið sjálft gerði hið sama árið eftir. Ríkti hann síðan í þrjá áratugi, eða til ársins [[1997]].
===Ýmsar fylkingar stjórna ===
Auknar óeirðir og þrýstingur frá malavískum kirkjum og öðrum þjóðum urðu til að þess að árið [[1993]] var haldin [[þjóðaratkvæðagreiðsla]] um hvort ríkistjórnin ætti að vera samsett úr einum flokki eða fleirum og féllu úrslit á þann veg að fólkið vildi sjá fleiri flokka við stjórnartaumana. Frjálsar kosningar voru haldnar [[17. maí]] [[1994]]. [[United Democratic Front]] (UDF) hlaut 82 af 177 sætum löggjafarþingsins og forseti flokksins, [[Bakili Muluzi]] var valinn forseti landsins. UDF og [[Alliance for Democracy]] (AFORD) mynduðu ríkisstjórn en hún rann út í sandinn [[1996]] – þó héldu nokkrir meðlimir hennar áfram sæti í stjórn. [[Stjórnarskrá]] Malaví, sem var samþykkt 1995, svipti MCP þeirri forréttindastöðu sem flokkurinn hafði og nú fór hagsældarboltinn að rúlla – með tilkomu nýrra stjórnarhátta.
[[15. júní]] [[1999]] voru á ný haldnar frjálsar þingkosningar. Muluzi var endurkosinn forseti landsins, þrátt fyrir að bandalagi MCP og AFORD væri telft fram gegn UDF.
Í maí [[2004]] voru á ný haldnar kosningar og bar [[Bingu wa Mutharika]] sigurorð af þeim John Tembo og Gwanda Chakuamba í forsetakosningunum. UDF náði hins vegar ekki meirihluta þingsæta eins og í tveimur fyrri kosningum. Flokkurinn gat myndað ríkisstjórn með þingflokksformönnnum og nýkjörnum forseta landsins. Hinn síðastnefndi yfirgaf þó flokkinn þann [[5. febrúar]] [[2005]] og stofnaði eigin flokk; [[Democratic Progressive Party]] (DPP).
== Náttúra ==
[[Mynd:Mulanje.jpg|thumb|left|Mulanje-fjall]]
[[Sigdalurinn mikli]] liggur eftir Malaví endilöngu frá norðri til suðurs og er Malavívatn meðal annars ofan í þessum [[sigdal]]. Beggja vegna við sigdalinn eru hásléttur sem eru að mestu leyti í 900 til 1.200 metra yfir sjó. Hæst teygir [[Nyika-hálendið]] í norðri sig upp í 2.600 metra hæð og sunnan við Malaví-vatn er [[Shire-hálendið]] sem er í 600 til 1.600 metra hæð. Þar er líka að finna Zomba-fjall og Mulanje-fjall sem eru 2.130 og 3.048 metra há. Alveg syðst í landinu er láglendi, hæð yfir sjó aðeins 60 til 90 metrar. Vegna þessa hæðarmunar getur hitastig verið nokkuð misjafnt í landinu. Jarðvegur er yfirleitt frjósamur en ræktunarskilyrði eru þó háð úrkomu.
Helst er ræktað [[te]] og [[kaffi]] á plantekrum, en einnig [[hrísgrjón]], [[maís]], [[Kartafla|kartöflur]], [[sykurreyr]] og [[bómull]].
Fátt er um stór spendýr í landinu vegna mannmergðar. Helst ber þó að nefna [[ljón]] en engir [[Fíll|fílar]] eru þar lengur. Stór svæði í landinu eru afgirtir þjóðgarðar, en vegna fátæktar stelur fólk girðingahlutum svo dýrin sleppa oftar en ekki út. Af búfé rækta Malavar einna mest [[Nautgripur|nautgripi]] og [[geit]]ur<ref name=":0" />.
Í Malaví eru 5 þjóðgarðar:
* [[Cape Maclear-þjóðgarðurinn]]
* [[Kasungu-þjóðgarðurinn]]
* [[Lengwe-þjóðgarðurinn]]
* [[Liwonde-þjóðgarðurinn]] og
* [[Nyika-þjóðgarðurinn]].
=== Malaví-vatn ===
{{Aðalgrein|Malaví-vatn}}
[[Mynd:Lake Malawi seen from orbit.jpg|thumb|Malaví-vatn séð úr geimnum]]
Malaví-vatn er alls 29 þús. ferkílómetrar að stærð og er þar með þriðja stærsta stöðuvatn Afríku. Vatnið er talið hafa myndast í [[Sigdalurinn mikli|sigdalnum mikla]] fyrir um 40 þúsund árum síðan. Í vatninu og við strendur þess er mikið líf og er byggðin þéttust á bökkum þess. Þar eru mörg þorp og bæir, þeirra á meðal [[Monkey Bay]] sem er við suðurenda þess.
Að vatninu liggja þrjú lönd, auk Malaví eru það [[Mósambík]] og [[Tansanía]]. Í vatninu eru nokkrar eyjar, flestar við austurbakka þess. Einungis tvær þeirra eru byggðar, [[Likoma]] og [[Chizumulu]], sem eru [[Hólmlenda|hólmlendur]] Malaví, þótt þær séu í mósambíska hluta vatnsins. Eyjaskeggjar lifa á að rækta [[banani|banana]] og [[mangó]] auk þess sem þeir veiða í vatninu. Í báðum eyjunum er [[rafmagn]] en það er aftengt eftir klukkan 11 á kvöldin til að spara rafalaeldsneyti.
Við suðurenda vatnsins rennur [[Shire-á]]in úr vatninu en hún er ein af [[þverá]]m [[Zambezi]]-fljótsins.
Menn hafa haft miklar áhyggjur af fiskistofnum í vatninu, vegna þess að veiðimenn veiddu helst á eintrjáningum á grunnsævi en ekkert lengra úti á vatninu. Talið var að grunnsævisfiskar ættu undir högg að sækja en úr því hefur verið bætt með því að koma stórvirkari fiskibátum, sem jafnast á við íslenska báta, til veiða á meira dýpi. Slippstöðin á [[Akureyri]] hefur hjálpað heimamönnum við þetta og var skip frá henni afhent Malövum árið [[1993]]. Einnig hefur [[Landhelgisgæslan]] hjálpað þeim við kortlagningu á botni vatnsins á árabilinu [[2000]] til [[2004]].
=== Veðurfar og loftslag ===
[[Loftslag]] í Malaví telst vera [[Heittempraða beltið|heittemprað]] og er [[regntími]]nn frá [[nóvember]] til [[apríl]] en þess á milli er lítil sem engin úrkoma í landinu. Við strendur Malaví-vatns og í Shire-dalnum er heitt og rakt á regntímabilinu. Í Lilongwe er því einnig þannig háttað, en þar er loftrakinn ekki eins mikill. Frá [[júní]] til [[ágúst]] er þægilega hlýtt við vatnið en í öðrum hlutum landsins getur næturkuldinn farið niður í 5° til 14 °C.
Í mars 2006 misstu um 8 þúsund manns heimili sín í mið- og suðurhluta landsins vegna flóða og vatnsveðurs.<ref name=":1" /> árið [[1859]] og settist að við Malaví-vatn. Hann lét byggja [[Öldungakirkja|öldungakirkjur]] og stuðlaði að trúboði. Eitt af markmiðum kirkjunnar manna var að stöðva þrælasöluna við [[Persaflói|Persaflóa]] en hún tíðkaðist allt fram að lokum 19. aldar. Árið [[1878]] stofnuðu skoskir verslunarmenn, flestir frá [[Glasgow]], verslunarbandalagið [[African Lakes Company]] sem átti að útvega trúboðunum vistir og þjónustu.
Bretar gerðu Malaví að [[verndarsvæði]] sínu árið [[1891]] og nýlenduna [[Nýasaland]] (''Nyasa'' þýðir [[stöðuvatn]] á [[Yao-mál]]i) stofnuðu þeir árið [[1907]]. Þetta var því mjög síðbúin nýlenda. Bretar héldu völdum á fyrri helmingi aldarinnar þrátt fyrir uppreisnir Malava. Þó stækkaði sá hópur íbúanna sem höfðu menntað sig í Bandaríkjunum og Evrópu. Þessi hópur sameinaðist og stofanði [[Nyasaland African Congress]] (NAC) árið [[1944]].
[[1953]] gengu Nýasaland, [[Norður-Ródesía]] (nú Sambía) og [[Suður-Ródesía]] (nú [[Simbabve]]) í ríkjasamband ([[Sambandsríki Ródesíu og Nýasalands]]) fyrir tilstilli Breta. pornhub is cool
=== Sjálfstæðisbaráttan ===
Helst er ræktað [[te]] og [[kaffi]] á plantekrum, en einnig [[hrísgrjón]], [[maís]], [[Kartafla|kartöflur]], [[sykurreyr]] og [[bómull]].
Fátt er um stór spendýr í landinu vegna mannmergðar. Helst ber þó að nefna [[ljón]] en engir [[Fíll|fílar]] eru þar lengur. Stór svæði í landinu eru afgirtir þjóðgarðar, en vegna fátæktar stelur fólk girðingahlutum svo dýrin sleppa oftar en ekki út. Af búfé rækta Malavar einna mest [[Nautgripur|nautgripi]] og [[geit]]ur<ref name=":0">{{Vefheimild|url=http://www.iceida.is/media/utgefid-efni/Malawi.pdf|titill=Smárit ÞSSÍ, nr.1 – Malaví|höfundur=Auður H. Ingólfsdóttir|ár=1999|útgefandi=Þróunarsamvinnustofnun Íslands, Reykjavík|mánuðurskoðað=3. apríl|árskoðað=2007}}</ref>.
Í Malaví eru 5 þjóðgarðar:
[[Loftslag]] í Malaví telst vera [[Heittempraða beltið|heittemprað]] og er [[regntími]]nn frá [[nóvember]] til [[apríl]] en þess á milli er lítil sem engin úrkoma í landinu. Við strendur Malaví-vatns og í Shire-dalnum er heitt og rakt á regntímabilinu. Í Lilongwe er því einnig þannig háttað, en þar er loftrakinn ekki eins mikill. Frá [[júní]] til [[ágúst]] er þægilega hlýtt við vatnið en í öðrum hlutum landsins getur næturkuldinn farið niður í 5° til 14 °C.
Í mars 2006 misstu um 8 þúsund manns heimili sín í mið- og suðurhluta landsins vegna flóða og vatnsveðurs.<ref name=":1">{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/erlent/frett.html?nid=1189586|titill=8.000 manns nú talin hafa misst heimili sín í flóðum á Malaví|mánuðurskoðað=3. mars|árskoðað=2006}}</ref>
== Stjórnmál ==
| 