„Malaví“: Munur á milli breytinga

'''Malaví''' er [[landlukt]] [[land]] í suðSuðaustur-austurhluta <nowiki/>[[Afríka|Afríku]] sem liggur á milli [[Mósambík]], [[Sambía|Sambíu]] og [[Tansanía|Tansaníu]]. Helsta einkenni Malaví er [[Malaví-vatn]] sem þekurnær yfir tæplega 1/5 hlutafimmtung landsins, en samtals er [[flatarmál]] Malaví 120 þús. ferkílómetrar.

Mannvistarleifar sem fundist hafa í Malaví eru taldar vera frá að minnsta kosti 8.000 f. Kr. en þær sýna að ættbálkarnir líktust nokkuð því fólki sem býr á [[Sómalíu-skagi|Sómalíu-skagaSómalíuskaga]] á okkar dögum. Einnig hafa fundist mannvistarleifar og [[hellaristur]] frá því um 1.500 f. Kr. ogsem sýna að fólkiðþar varvoru [[Búskmenn]], þó ekki sömu tegundar og er að finna í [[Ástralía|Ástralíu]].

Á 15. öld var Maravi-veldið stofnað við suðvesturströnd Malaví-vatns enog þaðfór varþar Amaravi-þjóðin (seinna þekkt sem Chewa-fólkið) sem flúði frá því svæði sem nú er [[Vestur-Kongó]]. Maravi-veldiveldið stækkaði og náði yfir bæði [[Mósambík]] og [[Sambía|Sambíu]] en leið loks undir lok á 18. öld vegna þess að [[þrælasala]] og [[óeirðir]]átök meðal innanæðstu stjórnarinnarmanna veiktu veldið.

Orðið Maravi er talið þýða ''ljósgeislar'', en þjóðin vann mikið með járn og lýstu járnbræðsluofnarnir upp næturhimininn — af því er nafnið dregið. ViðÍ ströndinastrandhéruðunum þar sem nú er Sambía verslaði Maravi-fólkið við evrópskevrópska skipsæfara, sérstaklega [[Portúgal|portúgölskPortúgala]] en einnig við [[Arabi|arabaAraba]]. Helst seldu Maravar járn, [[fílabein]] og [[Þræll|þræla]], en þeir ræktuðu einnig [[hirsi]] (milet-korn) og [[Kartafla|kartöflur]].

Portúgalar juku verslun sína á 16. öld og komu nú í hafnarborgina ''Tete''. Þeir komu meðfluttu [[maís]] til landsins, svoog mataræðivið Maravaþað breyttist mataræði Marava. Maravar seldu Portúgölum þræla sem sendir voru tilá [[plantekra|plantekrur]] í Mósambík og [[Brasilía|Brasilíu]].

Á 17. öld réðst Angoni-þjóðflokkurinn réðst inn í Maravi-veldið en hann var á flótta undan Zulu-ættbálkinum, undir stjórn [[Shaka]]. Einnig flutti Yao-þjóðflokkurinn sig inn á svæðið til að forðast Makua-ættbálkinn sem var að sölsa undir sig norðurNorður-Mósambík. Yao-menn skiptumskiptu um trú eftir að hafa kynnst arabískuarabískum verslunarmönnunumverslunarmönnum og tóku upp [[íslam]] árið [[1870]], með tilheyrandi höfðingjumhöfðingjaræði og [[Moska|moskum]]. Frá bænum [[Nkhotakota]], sem er við vesturströnd Malaví-vatns, fluttu Arabarnir á milli 5 og 20 þúsund þræla ár hvert frá [[1840]].

Milli Yao og Angoni þjóðflokkanna ríkti stanslaust stríð, en hvorugri fylkingunni tókst að ná völdum yfir svæðinu. Marövum fækkaði og veldið þurrkaðist loks út, eftir að hafa háð baráttu við þessarbáðar tvær ólíku fylkingarfylkingarnar.

[[Skotland|Skotinn]] [[David Livingstone]] steigkom fæti ítil Malaví árið [[1859]] og settist að við Malaví-vatn. Hann lét byggja [[Öldungakirkja|öldungakirkjur]] og stuðlaði að trúboði. Eitt af markmiðum kirkjunnar manna var að stöðva þrælasöluna við [[Persaflói|Persaflóa]] en hún tíðkaðist allt fram áað loklokum 19. aldar. Árið [[1878]] stofnuðu skoskir verslunarmenn, flestir frá [[Glasgow]], verslunarbandalagið [[African Lakes Company]] sem átti að útvega trúboðunum vistir og þjónustu.

Bretar gerðu Malaví að [[verndarsvæði]] sínu árið [[1891]] og nýlenduna [[Nýasaland]] (''Nyasa'' þýðir [[stöðuvatn]] á [[Yao-mál]]i) stofnuðu þeir árið [[1907]]. Þetta var því mjög síðbúin nýlenda. BretarnirBretar héldu völdunumvöldum á fyrri helmingi aldarinnar þrátt fyrir uppreisnir Malava. Þó stækkaði sá hópur íbúanna sem höfðu menntað sig í Bandaríkjunum og Evrópu. Þessi hópur sameinaðist og stofanði [[Nyasaland African Congress]] (NAC) árið [[1944]].

[[1953]] gengu Nýasaland, [[Norður-Ródesía|Norður-Ródesíu]] (nú Sambía) og [[Suður-Ródesía|Suður-Ródesíu]] (nú [[Simbabve]]) í ríkjasamband ([[Sambandsríki Ródesíu og Nýasalands]]) vegnafyrir ákvörðunartilstilli Breta.

Árið [[1958]] kom [[Hastings Kamuzu Banda|Dr. Hastings Kamuzu Banda]] tilbakaaftur til heimalands síns eftir að hafa verið við nám í [[Bretland]]i og við störf í [[Bandaríkin|Bandaríkjum Norður-Ameríku]]. Strax við komuna á flugvöllinn eignaðist hann marga áhangendur sem sáu ekki sólina fyrir honum og héldu fram að hann væri frelsari landsins. Banda var einkumeinkar laginn við stjórnstörfstjórnmálamaður og komst til valda sem forseti Nyasaland African Congress, sem átti eftir að verða flokkur hans til dánardags. Nafnið breyttist fljótlega í [[Malawi Congress Party]] (MCP). Banda var handtekinn [[1959]] fyrir stjórnmálaskoðanir og uppsteytiuppsteyt og var færður í fangelsi, en var látinn laus árið eftir til að geta verið við fund í [[London]] um sjálfstæði Malaví.

MCP vann stórsigur í kosningum umtil nýttnýs löggjafarþinglöggjafarþings árið [[1961]]. Hastings Banda settist í stól forsætisráðherra [[1. febrúar]] [[1963]] og sambandsríkið leið undir lok [[31. desember]] sama ár.

Árið [[1970]] lýsti MCP því yfir að Banda yrði forseti landsins til dauðadags og landiðríkið sjálft gerði hið sama árið eftir. Ríkti hann síðan í þrjá áratugi, eða til ársins [[1997]].

=== ÓlíkarÝmsar fylkingar stjórna ===

Auknar óeirðir og þrýstingur frá malavískum kirkjum og öðrum þjóðum varðurðu til að þess að árið [[1993]] var haldin [[þjóðaratkvæðagreiðsla]] um hvort ríkistjórnin ætti að vera samsett úr einum flokki eða fleirum og féllu úrslit á þann veg að fólkið vildi sjá fleiri flokka við stjórnartaumana. Frjálsar kosningar voru haldnar [[17. maí]] [[1994]]. [[United Democratic Front]] (UDF) vannhlaut 82 af 177 sætum löggjafarþingsins og forseti flokksins, [[Bakili Muluzi]] var valinn forseti landsins. UDF og [[Alliance for Democracy]] (AFORD) mynduðu ríkisstjórn en hún rann út í sandinn [[1996]] – þó héldusthéldu nokkrir meðlimir hennar áfram sæti í stjórn. [[Stjórnarskrá]] Malaví, sem var samþykkt 1995, frátekursvipti MCP þau sérstökuþeirri völdforréttindastöðu sem flokkurinn hafði og nú fór hagsældarboltinn að rúlla – með tilkomu nýrra stjórnarhátta.

Í maí [[2004]] voru á ný haldnar kosningar og bar [[Bingu wa Mutharika]] sigurorð af þeim John Tembo og Gwanda Chakuamba í forsetakosningunum. UDF náði hins vegar ekki að vinna meirihluta þingsæta eins og í tveimur fyrri kosningum. Flokkurinn gat myndað ríkisstjórn með þingflokksformönnnum og nýkjörnum forseta landsins. Hinn síðastnefndi yfirgaf þó flokkinn þann [[5. febrúar]] [[2005]] og stofnaði eigin flokk; [[Democratic Progressive Party]] (DPP).

[[Sigdalurinn mikli]] liggur eftir Malaví endilöngu frá norðri til suðurs og er Malavívatn meðal annars ofan í þessum [[sigdal]]. Beggja vegna við sigdalinn eru hásléttur sem eru að mestu leyti í 900 til 1.200 metra yfir sjó. Hæst teygir [[Nyika-hálendið]] í norðri sig upp í 2.600 metra hæð og sunnan við Malaví-vatn er [[Shire-hálendið]] sem er í 600 til 1.600 metra hæð. Þar er líka að finna Zomba-fjall og Mulanje-fjall sem eru 2.130 og 3.048 metra há. Alveg syðst í landinu er hæðinláglendi, hæð yfir sjó aðeins 60 til 90 metrar. Vegna þessa hæðarmismunarhæðarmunar getur hitastig verið nokkurnokkuð hitamismunurmisjafnt í landinu. ÞáJarðvegur er jarðvegurinnyfirleitt frjósamur en ræktunarskilyrði eru þó háð úrkomu.

Fátt er um stór spendýr í landinu vegna mannmergðar. Helst ber þó að nefna [[ljón]] en engir [[Fíll|fílar]] lifaeru þar lengur. Stór svæði í landinu eru afgirtir þjóðgarðar sem girtir eru af, en vegna fátæktar stelur fólk girðingahlutum svo dýrin sleppa oftar en ekki út. Af búfénaðibúfé rækta Malavar einna mest [[Nautgripur|nautgripi]] og [[geit]]ur<ref>{{Vefheimild|url=http://www.iceida.is/media/utgefid-efni/Malawi.pdf|titill=Smárit ÞSSÍ, nr.1 – Malaví|höfundur=Auður H. Ingólfsdóttir|ár=1999|útgefandi=Þróunarsamvinnustofnun Íslands, Reykjavík|mánuðurskoðað=3. apríl|árskoðað=2007}}</ref>.

Malaví-vatn er alls 29 þús. ferkílómetrar að stærð, semog gerirer þaðþar aðmeð þriðja stærsta stöðuvatni ístöðuvatn Afríku. Vatnið er talið hafa myndast í [[Sigdalurinn mikli|sigdalnum mikla]] fyrir um 40 þúsund árum síðan. Í vatninu og við strendur þess er mikið líf og er byggðin þéttust á bökkum þess. ogÞar eru þar mörg þorp og bæir, þeirra á meðal [[Monkey Bay]] sem er við suðurenda þess.

Að vatninu liggja þrjú lönd, auk Malaví eru það [[Mósambík]] og [[Tansanía]]. Í vatninu eru nokkrar eyjar, flestar austanmeginvið íausturbakka þvíþess. Einungis tvær þeirra eru byggðar, [[Likoma]] og [[Chizumulu]], sem eru [[Hólmlenda|hólmlendur]] Malaví, enþótt alltþær séu í kringum þær tilheyrirmósambíska vatniðhluta Mósambíkvatnsins. Eyjaskeggjar lifa á að rækta [[banani|banana]] og [[mangó]] auk þess sem þeir veiða úrí vatninu. Í báðum eyjunum er [[rafmagn]] en það er aftengt eftir klukkan 11 á kvöldin til að spara rafalseldsneytirafalaeldsneyti.

Menn hafa haft miklar áhyggjur af fiskistofnum í vatninu, vegna þess að veiðimenn veiddu helst á eintrjáningum á grunnsævi en ekkert lengra úti á vatninu. Talið ervar að grunnsjávarfiskar hafigrunnsævisfiskar áttættu undir höggíhögg að sækja en úr því hefur verið bætt með því að koma stórvirkari veiðibátumfiskibátum, sem jafnast á við íslenska báta, úttil veiða á meira dýpi. Heimamenn hafa fengið hjálp frá SlippstöðinniSlippstöðin á [[Akureyri]] hefur hjálpað heimamönnum við þetta og var báturskip frá þeimhenni afhenturafhent Malövum árið [[1993]]. Einnig hefur [[Landhelgisgæslan]] hjálpað þeim við kortlagningu á botni vatnsins á árabilinu [[2000]] til [[2004]].

[[Loftslag]] í Malaví telst vera [[Heittempraða beltið|heittemprað]] og er [[regntími]]nn frá [[nóvember]] til [[apríl]] en þess á milli er lítil sem engin úrkoma í landinu. Við strendur Malaví-vatns og niðurí Shire-dalinndalnum er heitt og rakt íá regntímabilinu. Í Lilongwe er sá hátturþví einnig áþannig háttað, þóen þaðþar séer loftrakinn ekki eins mikill loftraki þar. Frá [[júní]] til [[ágúst]] er þægilega heitt íhlýtt kringumvið vatnið en í öðrum hlutum landsins getur næturkuldinn farið niður í 5° til 14&nbsp;°C.

Í mars 2006 misstu um 8 þúsund manns heimili sín í mið- og suðurhlutumsuðurhluta landsins vegna flóða og vatnsveðurs.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/erlent/frett.html?nid=1189586|titill=8.000 manns nú talin hafa misst heimili sín í flóðum á Malaví|mánuðurskoðað=3. mars|árskoðað=2006}}</ref>

MalavíFrá 1994 hefur frástjórnarfar 1994í hlotiðMalaví lýðræðislegaverið stjórnunlýðræðislegt. Eftir stjórnarskrársamþykktina 1995 er forsetinn bæði þjóðhöfðinginnþjóðhöfðingi og höfuð ríkisstjórnarinnar. ForsetinnForseti er kosinn í almennum kosningum á 5 ára fresti. JafnframtUm leið er varaforseti kosinn á sama tímavaraforseti. AukaAðstoðarvaraforseta varaforseta geturmá forsetinn valiðvelja sjálfur en hannsá verður aðmá komaekki úrvera öðrumsamflokksmaður flokkiforsetans. Forsetinn velur jafnframt ríkisstjórnarmeðlimiráðherra úrríkisstjórnarinnar af löggjafarþingi landsins eða utan þess. Löggjafarþingið hefursitja 193 þingmenn sem eru kjörnir í frjálsum kosningum til 5 ára í senn. Stjórnarskráin tekurgerir tillitráð tilfyrir tveggjaað deildaþingið sitji í innantveimur þingsinsdeildum, öldungadeildaröldungadeild með 80 sætisætum og neðri deildardeild. Öldungadeildin hefur þó aldrei komið saman en er hugsuð til þess að ólíkarhinir ýmsu hópar þjóðfélagsins geti komið kosningamálumbaráttumálum sínum á framfæri.

Stjórnarskráin tekurgerir tillitráð tilfyrir óháðsóháðu réttarkerfisréttarkerfi. DómstólakerfiDómstólar Malaví byggirbyggja á enskri myndfyrirmynd og skiptistskiptast í þrjú stig; lægri dómstóla, hærri-hærra dómstig og áfrýjunardómstól.

StjórninMalaví innaner hinnaskipt 27niður stjórnarsvæðaí erþrjá kosinlandshluta, áeða 5stærri árastjórnsýslueiningar, frestiog enskipar þessiríkisstjórnin stjórnarsvæðiæðstu yfirmenn þeirra. Þeir skiptast síðan í 327 stærrihéruð svæðiog semeru erstjórnir stjórnaðhéraðanna afkosnar einuí stjórnarhöfðialmennum kosningum á 5 ára fresti. Fyrstu kosningar innan stjórnarsvæðanna 27 voru [[21. nóvember]] [[2004]] og vannhlaut UDF-flokkurinn 70% sætannafulltrúa.

Þriðju kosningarnar eftir að ríkið fékk fjölflokkastjórn áttu að vera [[18. maí]] [[2004]] en var frestað um tvo daga eftir áfrýjun til hærri dómstóla fráað uppreisnarbandalaginuuppreisnarbandalagið [[Mgwirizano]] (''eining'') áfrýjaði kvörtun um ólöglegar atkvæðaskráningarkjörskrár til hærra dómstigs. Kosningaeftirlitsmenn frá [[Evrópusambandið|ESB]] og [[Breska samveldið|breska samveldinu]] sögðu þó að kosningarkosningarnar hefðu gengjufarið friðsamlega fram.

Malaví rekur enn þá utanríkisstefnu sem Banda settimótaði í stjórnartíð sinni. Landið hefur góð sambönd við mikilvæg [[vesturlönd]]. Náið samband Malaví við [[Suður-Afríka|Suður-Afríku]] undir [[Aðskilnaðarstefnan|aðskilnaðarstefnunniaðskilnaðarstefnunnar]] (''apartheid'') hafði slæm áhrif á samband landsins við önnur ríki Afríku en þettaþað lagaðist þó við endalok apartheid árið 1994.

Frá 1985 til 1995 tók landið við meira en 1einni milljón flóttamönnumflóttamanna frá Mósambík. Þetta hafði mikil áhrif á hagkerfi Malaví en ýtti þó undir alþjóðlegan stuðning. Árið 1996 sótti fjöldi Rúanda- og Kongómanna um landvistarleyfi. Ríkisstjórnin tókhafnaði ekkileyfunum fyrirekki leyfinalfarið en notaði þó hugtakið „hæli í fyrsta landi“ sem átti að þýða að ef fólk hafði leitað hælis í öðru landi fyrst fengi það ekki leyfi.

[[Þróunarsamvinnustofnunu Íslands|Þróunarsamvinnustofnun Íslands]] (ÞSSÍ) hefur meðal annars byggt framhaldsskóla<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/innlent/frett.html?nid=1226796|titill=Þróunarsamvinnustofnun byggir framhaldsskóla í Malaví|mánuðurskoðað=3. október|árskoðað=2006}}</ref> í landinu en auk þess hafa sjálfboðaliðar og hjúkrunarfræðinemar frá [[Háskóli Íslands|HÍ]] unnið í landinu. Skemmst er þess að minnast þegar landlæknir<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/innlent/frett.html?nid=1220194|titill=Landlæknir og framkvæmdastjóri Heilbrigðisstofnunar Suðurnesja til starfa í Malaví|mánuðurskoðað=25. ágúst|árskoðað=2006}}</ref> fór til starfa í landinu til eins árs.

Malavar eru af Marövum komnir en þeir skiptust í tvær greinar þegar þeir komu á svæðið fyrir um 600 árum síðan. Forfeður [[Chewa]]-fólksins tóku sér stöðubólfestu við vesturströnd Malaví-vatns á meðanen forfeður [[nyajanNyajan]]-fólksisns settust að við austurströnd þess. Chewarnir eru 90% þeirra sem búa í miðhluta landsins (''Central Region'') áen meðan nyajanNyajan-menn ríkja í suðurhlutanum og [[tumbukaTumbuka]]-fólkið í norðurhlutanum. Í landinu búa einnig Evrópu- og Asíubúar sem komu til landsins til starfa við trúboð. Evrópubúarnir eru flestir bretarBretar eða portúgalirþá Portúgalar sem komu frá Mósambík á meðanen Asíubúarnir eru flestir indverjarIndverjar.

MeðalMeðallífslíkur lífaldurMalava malava ereru í dag ekki nemaaðeins 36,5 ár;, 5 árum lægri en fyrir 50 árum síðan. Þetta mikla fall kemurá sér ýmsar ástæður og aferu ólíkumþessar ástæðumhelstar:

Barnadauði er nú 103 börn á hverja 1000 fæðingu. Yfir 1ein milljón börnbarna eru foreldralausmunaðarlaus, þar af eruhafa 700 þúsund þeirra foreldralausmisst vegnaforeldra þess að foreldrarnir létustsína úr alnæmi. Samkvæmt útreikningum ríkisstjórnarinnar eru 12,4% íbúa landsins HIV-smitaðir og 90 þúsund látinnaþeirra sem létust árið 2003 létustdóu úr alnæmi<ref>{{Vefheimild|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mi.html|titill=CIA - The World Factbook -- Malawi|mánuðurskoðað=28. júlí|árskoðað=2007}}</ref>

Undirstaða mataræðis er [[maís]] en undanfarin ár hefur uppskerubrestur verið árviss. Neyðin var þó hvað verst árið [[2002]] þegar uppskeran reyndist tæp hjá þriðjungi íbúanna. Árið eftir var hún knöpp áhjá 30% íbúanna.

Endurteknar hungursneyðir erstafa vegnaaf ólíkramismunandi ástæðnaástæðum, s.s.:

* Ofof einhæfri ræktun

* þurrkaþurrki

Hjálparstofnanir hjálpa fólki landsinslandsmönnum með því að dreifa matvælum og munaðarvörunauðsynjavöru. Ríkisstjórnin hefur einnig ýtt úr vör verkefni sem á að hjálpa fólki aðaf komaststað ímeð ræktun með því að dreifa maís-fræjummaísfræjum og áburði, en verkefnið hefur verið misnotað og varningurinn ekki komist í hendur þeirra sem áttiáttu hannað eyrnamerktannfá hann. Bingu wa Mutharika-stjórnin hættilagði þessu verkefni með því að draga úr dreifingu áburðar til bænda. Árið 2005 lýsti forsetinn því yfir að í landinu ríkti „þjóðarhörmung„þjóðarvá vegna matarskorts“.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/erlent/frett.html?nid=1163657|titill=Forseti Malaví lýsir yfir þjóðarhörmungum vegna matarskorts|mánuðurskoðað=15. október|árskoðað=2006}}</ref>

Flestir Malavar eru [[kristni]]r og eru 55 af hundraði þeirra [[Mótmælendatrú|mótmælendur]], 20% [[Rómversk-kaþólsk trú|rómversk-kaþólskir]]. Kristninni er blandað saman við gamlar hefðir sem innibera meðal annars [[dans]]a og [[Gríma|grímur]]. 20%Fimmtungur íbúa eru [[Íslam|múslimar]] og haldabúa flestirþeir tilflestir ávið ströndumstrendur Malaví-vatns. Um 5% íbúa hafa önnur trúarbrögð og stunda dansa og aðra helgisiði.

Á 9. áratugnum komubarst angarkeimur af ''sokous''-tónlist frá [[Austur-Kongó]] og breyttist í malavísku útgáfuna [[kwasa kwasa]]. Á þessum tíma var einnig [[trúartónlist]] (''gospel'') einnig vinsæl en vinsældir hennar jukust mjög á 10. áratugnum og sérstaklega eftir heimsókn páfans árið [[1998]]. Trúartónlistin varvarð huggun í fátækt landinslandsins. [[Reggítónlist]] varð einnig vinsæl, sérstaklega við strendur Malaví-vatns.

Vinsælustu íþróttirnar í Malaví eru [[knattspyrna]] en einnig þær íþróttir sem hvað mest voru stundaðar í breska heimsveldinu. Knattspyrnan er stunduð á nýplægðum ökrum í sveitum landsins og hefurheldur landið úti [[Karlalandslið Malaví í knattspyrnu|knattspyrnulandsliðknattspyrnulandsliði karla]]. Konur stunda meira [[Netbolti|netbolta]]. Eftir nýlendutíð landsins hafa komiðborist þangað nýjar íþróttir á borð við [[blak]] og [[Körfuknattleikur|körfuknattleik]].

[[Frjálsar íþróttir]] og [[víðavangshlaup]] hefurhafa þróast eftir að landið varð óháð bretumBretum. Frumkvöðull í því var dr. Harold Salmon, trúboði sem starfaði í Malaví á árunum [[1966]] til [[1968]]. Þekktasta frjáls-íþróttakempafrjálsíþróttakempa Malaví er [[Catherine Chikwakwa]] sem nú býr og æfir í [[Þýskaland]]i. Við háskólann í Malaví eru einnig íþróttamenn og eruuppgangur íþróttirnarer nú í uppgangiíþróttum í landinu.

Aðrar íþróttir á borð við [[tennis]] og [[veggjatennis|veggtennis]] eru einnig stundaðar, þó í minna mæli. Áhrifin koma úr [[sjónvarp]]i og hlaut veggjatennis-landsliðiðveggtennislandsliðið þátttökurétt á [[Samveldisleikarnir 2006|Samveldisleikunum 2006]].