„Fyrri heimsstyrjöldin“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
Merki: Farsímabreyting Breyting frá farsímavef |
m Tók aftur breytingar 212.30.213.195 (spjall), breytt til síðustu útgáfu Unatrivletsac Merki: Afturköllun |
||
Lína 1:
[[Mynd:Europe 1914.png|thumb|right|250px|Stríðandi fylkingar í fyrri heimsstyrjöldinni.]]
'''Fyrri heimsstyrjöldin''' (sem nefnt var '''heimsstríðið''' fyrir [[seinni heimsstyrjöldin]]a) var mannskætt stríð sem geysaði í [[Evrópa|Evrópu]] í fjögur ár. Stríðið hefur verið nefnt „stríðið mikla“ og „stríðið sem enda átti öll stríð“. Sá atburður sem miðað er við að marki upphaf stríðsins var morðið á [[Frans Ferdinand erkihertogi|Frans Ferdinand]] erkihertoga og ríkisarfa [[Austurríki]]s í [[Sarajevó]] þann [[28. júní]] [[1914]]. Átök hófust í [[ágúst]] 1914 og breiddust hratt út. Þegar upp var staðið lágu um tíu milljónir manna í valnum, um tuttugu milljónir höfðu særst og ótal manns misst heimili sín og lifibrauð. Stríðinu lauk með uppgjöf [[Þýskaland|Þjóðverja]] [[11. nóvember]] [[1918]]. Að stríðinu loknu funduðu fyrrum fjandmenn í [[Versalir|Versölum]] í [[Frakkland]]i hvar [[Versalasamningurinn]] var gerður.
Sigurvegarar í stríðinu voru [[Bandamenn (fyrri heimsstyrjöldin)|bandamenn]] undir forystu [[Frakkland|Frakka]] en auk þeirra voru [[Bretland|Bretar]] og [[Rússland|Rússar]] (til [[1917]]) og síðar einnig [[Ítalía|Ítalir]] og [[Bandaríkin|Bandaríkjamenn]]. Miðveldin voru [[Austurríki-Ungverjaland]], [[Þýskaland]], [[Búlgaría]] og [[Tyrkjaveldi|Ottómanveldið]].
Lína 9:
[[Mynd:Royal Irish Rifles ration party Somme July 1916.jpg|right|thumb|250px|[[Írland|Írskar]] riflaskyttur í skotgröfunum við Somme, [[1. júlí]] [[1916]].]]
[[Mynd:USA_bryter_de_diplomatiska_förbindelserna_med_Tyskland_3_februari_1917.jpg|thumb|250px|[[Woodrow Wilson]] forseti tilkynnir Bandaríkjaþingi um riftun stjórnmálasambands við [[Þýskaland]] [[3. febrúar]] [[1917]].]]
Lína 20:
=== Vopnakapphlaup ===
Spennan jókst í vopnakapphlaupi breska og þýska flotans árið [[1906]] þegar [[HMS Dreadnought (1906)|HMS ''Dreadnought'']] var hleypt af stokkunum. Dreadnought var byltingarkennt orrustuskip sem gerði eldri orrustuskip úrelt. (Breski flotinn hélt alltaf forystu sinni gagnvart þeim þýska.) Sagnfræðingurinn [[Paul Kennedy]] hefur bent á að báðar þjóðirnar hafi trúað á kenningu [[Alfreds Thayers Mahan|Alfred Thayer Mahan]] um að yfirráð á hafi væru sérhverju stórveldi ómissandi.
Sagnfræðingurinn [[David Stevenson]] lýsti vopnakapphlaupinu sem „vítahring síaukinnar stríðsgetu“.
Lína 90:
=== Hagfræðileg heimsvaldsstefna ===
[[Vladimír Lenín]] hélt því fram að [[heimsvaldsstefna]]n væri ástæða stríðsins. Í þessu studdust hann við [[hagfræði]] [[Karl Marx|Karls Marx]] og enska hagfræðingsins [[John A. Hobson|Johns A. Hobson]], sem hafði áður spáð því að útkoma hagfræðilegrar heimsvaldsstefnu eða ótakmarkaðrar eftirsóknar eftir nýjum mörkuðum myndi leiða til hnattrænna hernaðarátaka.<ref>J.A. Hobson, „Imperialism“ (1902) [http://www.fordham.edu/halsall/mod/1902hobson.html fordham.edu website]</ref> Rök hans fengu þónokkrar undirtektir í upphafi stríðsins og auðvelduðu útbeiðslu [[Marxismi|marxisma]] og [[Kommúnismi|kommúnisma]]. Lenín hélt því fram að hagsmunir fjármagnseigenda í hinum ýmsu [[Kapítalismi|kapítalísku]] heimsveldum hefðu ráðið ákvörðunum stjórnvalda og leitt til stríðs.<ref>[http://www.marxists.org/archive/lenin/works/1916/imp-hsc/ „Imperialism: The Highest Stage of Capitalism“], 1917.</ref>
== Stríðandi fylkingar ==
| |||