„Madagaskar“: Munur á milli breytinga

'''Madagaskar''' ([[malagasíska]]: ''Madagasikara''), áður þekkt sem [[Malagasalýðveldið]], er [[eyríki]] í [[Indlandshaf]]i undan austurströnd [[Afríka|Afríku]]. Ríkið nær yfir eyjuna Madagaskar, sem er [[Listi stærstu eyja heims|fjórða stærsta eyja heims]], og fjölda nærliggjandi eyja. Eyjan klofnaði frá [[Indlandsskagi|Indlandsskaga]] þegar risameginlandið [[Gondvana]] brotnaði upp. Eftir það þróuðust dýr og plöntur eyjarinnar í hlutfallslegatiltölulega mikilli einangrun. Vegna þessa er Madagaskar einn af þeim stöðum þar sem líffjölbreytni er mest í heiminum. Þar lifa fimm [[prósent]] allra plöntu- og dýrategunda [[jörðin|heimsins]] og 90% þeirra eru eingöngu til á Madagaskar. Meðal þess sem helst einkennir náttúru Madagaskar eru [[lemúrar]] og [[baobabtré]]. Fjölbreytt vistkerfi og líffræðileg fjölbreytni eyjarinnar er í hættu vegna sívaxandi mannfjölda og annarra breytinga í umhverfinu.

Madagaskar tilheyrir hópi [[minnst þróuð ríki|minnst þróaðra ríkja]] heims. [[Malagasíska]] og [[franska]] eru bæði opinber tungumál landsins. Flestir íbúar aðhyllast hefðbundintrúararfleifð trúarbrögðinnfæddra, [[kristni]] eða blöndu af þessu tvennu. Helstu undirstöður efnahagslífsins eru [[landbúnaður]] og [[ferðaþjónusta]]. Madagaskar er mikilvægur útflytjandi [[vanilla|vanillu]] og [[negull|neguls]]. Aukin fjárfesting í menntun, heilbrigðisþjónustu og einkaframtaki hafa verið lykilþættir í þróunaráætlun Madagaskar. Þetta hefur skapað vöxt en vegna misskiptingar hefur vaxandi órói fylgt kostnaðarhækkunumverðhækkunum og versnandi stöðu fátækustu hópanna og hluta millistéttarinnar. Madagaskar er aðili að [[Sameinuðu þjóðirnar|Sameinuðu þjóðunum]], [[Samtök frönskumælandi ríkja|Samtökum frönskumælandi ríkja]] og [[Þróunarbandalag sunnanverðrar Afríku|Þróunarbandalagi sunnanverðrar Afríku]].

Eyjan Madagskar heitir ''Madagasikara'' á malagasísku, og íbúar hennar eru kallaðir Malagasar. Heitið er þó ekki af innlendum uppruna heldur varð vinsælt í Evrópumálum á Miðöldummiðöldum. Þannig kemur ''Madageiscar'' fyrst fyrir í endurminningum [[Marco Polo]] á 13. öld sem afbökun á heiti borgarinnar [[Mógadisjú]] í [[Sómalía|Sómalíu]] sem Marco Polo ruglaði saman við eyjuna.

Portúgalski landkönnuðurinn [[Diogo Dias]] kom til eyjarinnar á degi heilags [[Lárus af Róm|Lárusar af Róm]] og nefndi hana ''São Lourenço'', en nafnið sem Marco Polo hafði gefið henni varð ofanáofan á á evrópskum kortum. Ekki er vitað um neitt eitt nafn sem innfæddir notuðu um eyjuna áður en heitið ''Madagasikara'' kom til þótt þekkt séu innlend heiti á landshlutum sem ýmis samfélög byggðu.

Menn hafa lengi deilt um tímasetningu landnáms manna á Madagaskar. Elstu mannvistarleifar, til dæmis skurðir á beinum og steinverkfæri sem hafa fundist í norðvesturhlutanum, benda til þess að menn hafi heimsótt eyjuna um 2000 f.Kr. Venja er að áætla að menn hafi sest að á eyjunni í nokkrum hópum milli 350 f.Kr. og 550 e.Kr., en sumir fornleifafræðingar setjaslá varnagla við tímasetningartímasetningum fyrir 250. Madagaskar er þá eitt af síðustu stóru löndunum sem menn settust að í.

Fyrstu landnemarnir komu til eyjarinnar siglandi á [[flotbytna|flotbytnumeikjum]] frá suðurhluta [[Borneó]]. Þeir hjuggu og brenndu regnskóginn við ströndina til að koma upp ræktarlandi. Þessir fyrstu landnemar hittu fyrir stór landdýr eins og [[risalemúr]]a, [[fílafugl]]a og [[madagaskarflóðhestur|madagaskarflóðhesta]] sem hafa síðan dáið út. Um árið 600 hófu þessir landnemar að brenna skóginn á miðhálendinu. [[Arabar|Arabískir]] kaupmenn komu til eyjarinnar milli 7. og 9. aldar og hópur [[bantúmál|bantúmælandi]] landnema kom frá afrískameginlandi meginlandinuAfríku um árið 1000. Þeir færðuhöfðu með sér langhyrnda nautgripi, [[sebúi|sebúa]], sem þeir ræktuðu í stórum hjörðum.

Um 1600 komu [[Betsileóar]] sér upp flæðiökrum á miðhálendinu semog breiddist sú breiddustaðferð út um [[Konungsríki Merína]] öld síðar. Aukin ræktun og sívaxandi þörf fyrir graslendi handa sebúahjörðunum varð til þess að miðhálendið breyttist úr skóglendi í graslendi á 17. öld. Munnmælasögur [[Merínar|Merína]] sem hugsanlega fluttust tilupp miðhálendisinsá miðhálendið fyrir 600 til 1000 árum segja frá innfæddum [[Vazimbar|Vazimbum]] sem bjuggu þar áður og sem Merínakonungarnir [[Andriamanelo]], [[Ralambo]] og [[Andrianjaka]] lögðu undir sig eða hröktu á brott á 16. og 17. öld.

Fljótlega eftir að menn settust þar að varð Madagaskar að mikilvægri höfn á sjóleiðum um [[Indlandshaf]]. Rituð saga Madagaskar hófst þegar [[Arabar|arabískir]] kaupmenn stofnuðu verslunarstaði á norðvesturströndinni. Arabar færðu með sér [[Íslam]], [[arabískt letur]], arabíska stjörnufræði og margt fleira sem hafði áhrif á menningu íbúa Madagaskar. Fyrsti Evrópumaðurinn sem kom auga á eyjuna var portúgalski sæfarinn [[Diogo Dias]] árið 1500. Seint á 17. öld stofnuðu Frakkar verslunarstaði meðframá austurströndinni.

Á milli 1774 og 1824 var Madagaskar mikilvæg höfn fyrir sjóræningja og evrópska kaupmenn sem fengust við [[þrælaverslunin|þrælaverslun]]a. Sagnfræðingar hafa getið sér þess til að sjóræningjanýlendan [[Libertatia]] hafi verið á eyjunni [[Nosy Boroha]] undan norðausturströnd Madagaskar. Margir evrópskir sjómenn urðu skipreika á ströndum eyjarinnar, þar á meðal [[Robert Drury]] sem skrifaði dagbók um dvöl sína. Dagbókin er ein af fáum rituðum lýsingum á lífi fólks áí suðurhluta Madagaskar á 18. öld. Aukin auðlegð samfara versluninni leiddi til stofnunar öflugra konungsríkja. Meðal þeirra var bandalag [[Betsimisarakar|Betsimisaraka]] við austurströndina og ríki [[Sakalavar|Sakalava]], [[Menabe]] og [[Boina]], á vesturströndinni. Um svipað leyti kom Konungsríkikonungsríki Merína fram á miðhálendinu undir stjórn [[Andriamanelo]].

Þegar konungsríkið Imerina varð til í byrjun 17. aldar var það einungis eitt af mörgum ríkjum á Madagaskar og talsvert minna að vöxtum en öflugu ríkin við strendurnar. Ríkið veiktist enn frekar á 18. öld þegar [[Andriamasinavalona]] konungur skipti því á milli sona sinna. Eftir áratuga stríðsátök og hungursneyðir var ríkið aftur sameinað afsameinaði [[Andrianampoinimerina]] ríkið á ný árið [[1793]]. Hann ríktistjórnaði upphaflega frá [[Ambohimanga]] og síðar frá [[Konungshöllin í Antanarívó|konungshöllinni í AntanarívóAntananarívó]]. Ríki hans stækkaði hratt þegar hann tók að leggja nærliggjandi furstadæmi undir sig. Sonur hans, [[Radama 1.]], lagði alla eyjuna undir sig 1810-1828 og Bretar litu á hann sem konung Madagaskar. Hann gerði samning við breska landstjórann á [[Máritíus]] árið 1817 um að leggja niður þrælaversluninaþrælaverslun í skiptum fyrir hernaðarlega aðstoð frá BretumBreta. Breskir trúboðar frá [[London Missionary Society]] hófu starfsemi á eyjunni 1818 og trúboðar eins og [[James Cameron (trúboði)|James Cameron]], [[David Jones (trúboði)|David Jones]] og [[David Griffiths (trúboði)|David Griffiths]], hófu að koma upp skólum og skrifa malagasísku með latínuletri.

[[Ranavalona 1.]] drottning, eftirmaður Radama, reyndi að hrekja Evrópumennina af höndum sér með því að banna [[Kristnikristni]] og þrýsta á útlendinga að yfirgefa landið. Í valdatíð hennar var mikið notast við [[guðsdómur|guðsdóminneldraunin]] ''[[tangena]]'' (að borðataka eitur) vegnamikið notuð þegar fólk var ásakanaásakað um galdra, Kristnikristni og ýmsa aðra glæpi. TangenarauninTangena-eldraunin olli um 3000 dauðsföllum árlega milli 1828 og 1861. Frönsku ævintýramennirnir [[Jean Laborde]] og [[Joseph-François Lambert]] bjuggu áfram á Madagaskar og störfuðu fyrir konunginnkonungsvaldið. Lambert undirritaði umdeildan samning við [[Radama 2.]] sem gaf honum einkarétt á nýtingu skóga og náma gegn 10% gjaldi til konungsins. Radama 2. reyndi að dragamilda úrrefsiglaða refsistefnustefnu móður sinnar en honumforsætisráðherra varhans steypt[[Rainivoninahitriniony]], afsteypti stólihonum af forsætisráðherrastóli sínum [[Rainivoninahitriniony]]árið [[1863]] þegar bandalag aðalsmanna (''[[andriana]]'') og alþýðu (''[[hova (madagaskar)|hova]]'') vildi binda enda á einveldi konungsins.

Eftir valdaránið var drottningu Radama, [[Rasoherina]], boðið að verða þjóðhöfðingi ef hún samþykkti að giftast Rainivoninahitriniony forsætisráðherra og deila völdum með honum. Hún gekk að þessu og giftist Rainivoninahitriniony en setti hann síðan af og giftist bróður hans [[Rainilaiarivony]]. Hann giftist síðar [[Ranavalona 2.]] og [[Ranavalona 3.]]. Hann reyndi að nútímavæða stjórnsýslu landsins og efla miðstjórnarvaldið. Skólar voru reistir um allt land og skólaskyldu komið á. Skipulag hersins var bætt og breskir ráðgjafar ráðnir til að þjálfa hermennina. [[Fjölkvæni]] var gertbannað ólöglegtmeð lögum og Kristnikristni tekin upp sem opinber trúarbrögð hirðarinnar til hliðar við hefðbundintrúararfleifð trúarbrögðinnfæddra. Lagasetning byggðist á breskum lögum og þrír dómstólar að evrópskri fyrirmynd stofnaðir í höfuðborginni. Rainilaiarivony tókst að verjast nokkrum innrásartilraunum Frakka.

Eftir þetta hélt frönsk herdeild til AntanarívóAntananarívó en margir hermannana létust úr sjúkdómum á leiðinni. Frökkum barst liðsauki frá [[Alsír]] og [[Afríka sunnan Sahara|Afríku sunnan Sahara]]. Þegar herinn kom til borgarinnar í september 1895 hóf hann fallbyssuskothríð á konungshöllina. Ranavalona drottning gafst þá upp. Frakkland innlimaði Madagaskar í [[franska nýlenduveldið]] 1896 og gerði eyjuna að nýlendu árið eftir. Um leið var konungsríkið lagt niður og konungsfjölskyldan hrakin í útlegð til [[Réunion]] og Alsír. [[Menalambauppreisnin]] hófst um leið og Frakkar lögðu höfuðborgina undir sig en hún var kveðin niður árið 1897.

Undir nýlendustjórninni voru stofnaðar plantekrur fyrir nokkrar útflutningsvörur. [[Þrælahald]] var afnumið áriárið 1896 og um hálf milljón þræla fékk frelsi. Margir þeirra störfuðu áfram hjá fyrrum eigendum sínum sem þjónustufólk eða landbúnaðarverkamenn. SumSums staðar á eyjunni er enn í dag litið niður á afkomendur þræla. Steinlagðar breiðgötur voru búnar til í höfuðborginni og konungshöllinni var breytt í safn. Fleiri skólar voru byggðir, einkum við ströndina þar sem Merínaskólarnir voru ekki til staðar. Skólaskyldu var komið á fyrir börn frá 6 til 13 ára aldurs með áherslu á frönsku og iðngreinar.

Sú hefð að greiða skatta með vinnu hélt áfram undir franskri stjórn og var notuð til að byggja járnbrautir sem tengdu lykilborgir við ströndina viðog AntanarívóAntananarívó. Hermenn frá Madagaskar börðust með Frökkum í [[Fyrrifyrri heimsstyrjöld]]. Á [[1931-1940|4. áratugnum]] gerðu nasistar í Þýskalandi [[Madagaskaráætlunin]]a sem gekk út á að flytja gyðinga frá Evrópu til Madagaskar. Í [[Síðarisíðari heimsstyrjöld]] börðust herir [[Vichy-stjórnin|Vichy-stjórnarinnar]] við Breta í [[orrustan um Madagaskar|orrustunni um Madagaskar]].

Eftir heimsstyrjöldina kom sjálfstæðishreyfing fram sjálfstæðishreyfing sem leiddi til [[Uppreisnin á Madagaskar|uppreisnar]] gegn nýlendustjórninni 1947. Frakkar gerðu umbætur á stjórninnistjórnarfari 1956 sem fólu í sér flutning valds frá París. Eftir þjóðaratkvæðagreiðslu varð Madagaskar sjálfstætt lýðveldi [[14. október]] [[1958]] innan [[Franska samveldið|Franska samveldisins]]. Starfsstjórn tók þá við og kom í gegn nýrri stjórnarskrá 1959 og fullu sjálfstæði [[26. júní]] [[1960]].

Í umdeildum forsetakosningum árið 2001 sigraði [[Marc Ravalomanana]] sem leiddi til sjö mánaða deilna um völd milli stuðningsmanna hans og Ratsirakas. Stjórnarkreppan leiddi til efnahagskreppu sem umbætur Ravalomananas náðu smám saman að vinna á. Stjórn hans lagði áherslu á að laða að fjárfestingu í ferðaþjónustu og menntun, auðvelda beina erlenda fjárfestingu og byggja upp tengsl innanlands og utan. Þjóðarframleiðsla óx um 7% á ári að meðaltali í stjórnartíð hans. Á seinna kjörtímabili hanssínu var Ravalomanana gagnrýndur fyrir vaxandi einræðistilburði og spillingu.

Stjórnarandstöðuleiðtoginn [[Andry Rajoelina]] leiddi mótmæli gegn stjórn Ravalomanana snemma árs 2009 sem urðu til þess að hann hrökklaðist frá völdum. Valdaránið var andstætt stjórnarskránni og var fordæmt um allan heim. Rajoelina leiddi starfstjórnstarfsstjórn sem átti að starfa fram að næstu forsetakosningum. Árið eftir var ný stjórnarskrá samþykkt. [[Hery Rajaonarimampianina]] sigraði forsetakosningarnarí forsetakosningunum 2013 sem alþjóðasamfélagið taldi hafa farið fram með heiðarlegum hætti.

Madagaskar er [[forsetaþingræði]] þar sem [[forseti Madagaskar]] er kosinn í almennum kosningum og skipar síðan [[forsætisráðherra Madagaskar]] sem aftur tilnefnir ráðherra í sína ríkisstjórn. Samkvæmt [[stjórnarskrá Madagaskar]] fer ríkisstjórnin með [[framkvæmdavald]] en ráðherrar, [[Öldungadeild Madagaskar|öldungadeildin]] og [[Fulltrúadeild Madagaskar|fulltrúadeildin]] með [[löggjafarvald]]. Í reynd hafa þó deildir þingsins lítið vald eða hlutverk við lagasetningu. Stjórnarskráin kveður á um sjálfstætt löggjafar-, framkvæmda- og dómsvald og forseta, kosinn meðí almennum kosningum, sem má lengst sitja í þrjú fimm ára kjörtímabil.

AntanarívóAntananarívó er höfuðborg og stærsta borg Madagaskar. Hún er á hálendinu nálægt miðju eyjarinnar. Borgin var stofnuð af [[Andrianjaka]] konungikonungur stofnaði borgina sem höfuðborg Imerina-konungsríkisins um 1610 eða 1625 á Analamangahæð þar sem áður stóð höfuðborg Vazimba. Smám saman stækkaði ríki Merina og AntanarívóAntananarívó varð við það stjórnsýslumiðstöð allrar eyjarinnar. Frakkar ákváðu því að setja nýlendustjórnina niður í borginni 1896. Borgin var áfram höfuðborg eftir að Madagaskar fékk sjálfstæði 1960. Árið 2017 voru íbúar borgarinnar tæplega 1,4 milljónir. Næststærstu borgir Madagaskar eru [[Antsirabe]], [[Toamasina]] og [[Mahajanga]].