„Danmörk“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
o |
m Tók aftur breytingar 82.112.90.195 (spjall), breytt til síðustu útgáfu Berserkur |
||
Lína 43:
|símakóði = 45
|}}
'''Danmörk''' ([[danska]]: ''Danmark''; {{framburður|DA-Danmark.ogg}}) er [[ríki|land]] í [[Evrópa|Evrópu]] sem ásamt [[Grænland]]i og [[Færeyjar|Færeyjum]] myndar [[Konungsríkið Danmörk]].
Danmörk samanstendur af [[Jótlandsskagi|Jótlandsskaga]] og 443 eyjum en af þeim eru 72 (2007) byggðar. Landið liggur að sjó að [[vestur|vestan]], [[norður|norðan]] og [[austur|austan]]. Að vestan er [[Norðursjór]], [[Skagerrak]] og [[Kattegat]] að norðvestan og norðaustan og [[Eystrasalt]] að austan, en að [[suður|sunnan]] á Danmörk landamæri að [[Þýskaland]]i við suðurenda Jótlands. Jótland er [[skagi]] sem gengur til [[norður]]s út úr [[Evrópa|Evrópuskaganum]]. Það er stærsti hluti Danmerkur. Auk Jótlandsskagans er mikill fjöldi byggðra [[eyja]] sem eru í Eystrasalti. Stærstar eru [[Sjáland]] og [[Fjón]]. Helstu [[borg]]ir eru [[Kaupmannahöfn]] á Sjálandi; [[Óðinsvé]] á Fjóni; [[Árósar]], [[Álaborg]], [[Esbjerg]], [[Randers]], [[Kolding]], [[Horsens]] og [[Vejle]] á Jótlandi.
Danmörk var áður mun víðáttumeira ríki en það er í dag. Bæði átti það miklar lendur austan [[Eyrarsund]]s, [[Skánn|Skán]], [[Halland]] og [[Blekinge]] og einnig bæði héruðin [[Slésvík]] og [[Holtsetaland]] og náðu landamærin suður fyrir [[Hamborg]] þegar veldið var sem mest. [[Danakonungar|Danska konungsættin]] er elsta ríkjandi konungsætt í [[jörðin|heimi]]. Á [[19. öldin|nítjándu öld]] gekk [[Noregur]] úr konungssambandi við Danmörku og var þá um tíma undir [[svíþjóð|sænska]] konunginum. Á [[20. öld]] fékk svo [[Ísland]] sjálfstæði frá Dönum, en [[Færeyjar]] og [[Grænland]] eru enn í konungssambandi við Danmörku þó að bæði löndin hafi fengið [[heimastjórn]].
== Heiti hlynur hilmarson ==
[[Mynd:Jelling gr kl Stein.JPG|thumb|left|200px|Jalangurssteinarnir]]
Mikið er deilt um orðsifjar „Danmerkur“, sambandið milli Dana og Danmerkur og sameiningu Danmerkur í eina þjóð. Deilurnar snúast um forskeytið „Dan“ og hvort það eigi við ættflokkinn [[Danir (ættflokkur)|Danir]] eða konunginn [[Dan konungur|Dan]], og merkingu viðskeytisins „-mörk“. Oftast er forskeytið talið eiga rætur að rekja til orðs sem þýðir „flatt land“, tengt [[þýska]] orðinu ''Tenne'' „þreskigólf“, [[enska]] ''den'' „ hellir“ og [[sanskrít]] ''dhánuṣ-'' (धनुस्; „ eyðimörk“). Viðskeytið „-mörk“ er talið eiga við skóga í Suður-[[Slésvík]], kannski svipað nöfnunum [[Finnmörk]], [[Heiðmörk (fylki í Noregi)|Heiðmörk]], [[Þelamörk]] og [[Þéttmerski]]. Í [[fornnorræna|fornnorrænu]] var nafnið stafað ''Danmǫrk''.
Fyrsta þekkta notkun orðins „Danmörk“ í Danmörku sjálfri er á [[Jalangurssteinninn|Jalangurssteininum]], sem eru [[rúnasteinn|rúnasteinar]] taldir hafa verið settir upp af [[Gormur gamli|Gormi gamla]] (um árið 955) og [[Haraldur blátönn|Haraldi blátönn]] (um árið 965). Orðið „Danmörk“ er notað á báðum steinunum, í [[þolfall]]i {{rúnir|.}} „tanmaurk“ ([danmɒrk]) á stóra steininum og í [[eignarfall]]i „tanmarkar“ ([danmarkaɽ]) á litla steininum. Íbúar Danmerkur eru kallaðir „tani“ ([danɪ]) eða „Danir“ á steinunum.
== Saga ==
{{aðalgrein|Saga Danmerkur}}
=== Fornsaga ===
Búið hefur verið í Danmörku síðan um það bil 12.500 f.Kr. og eru sannindamerki um [[landbúnaður|landbúnað]] frá 3600 f.Kr. [[Bronsöld]]in í Danmörku var frá 1800–600 f.Kr. og þá voru margir [[haugur|haugar]] orpnir. Í þeim hafa fundist [[lúður|lúðrar]] og [[Sólvagninn]]. Fyrstu Danir komu til landsins á rómversku [[járnöld]] (1–400 e.Kr.). Þá var verslun milli [[Rómaveldi]]sins og ættflokka í Danmörku og [[rómverskir peningar]] hafa fundist þar. Ennfremur finnast sannindamerki um áhrif frá [[Keltar|Keltum]], meðal annars [[Gundestrup-potturinn]].
=== Víkingaöld ===
{{aðalgrein|Víkingaöld}}
Frá [[8. öldin|8. öld]] til [[11. öldin|11. aldar]] voru Danir meðal þeirra sem þekktir voru sem [[Víkingar]]. Víkingar námu [[Ísland]] á [[9. öldin|9. öld]] með viðkomu í [[Færeyjar|Færeyjum]]. Frá Íslandi sigldu þeir til [[Grænland]]s og þaðan til [[Vínland]]s (líklega [[Nýfundnaland]]s) og settust þar að. Víkingar voru snillingar í [[skipasmíðar|skipasmíðum]] og gerðu árásir á [[Bretland]]i og [[Frakkland]]i. Þeir voru líka mjög lagnir í verslun og viðskiptum og sigldu siglingaleiðir frá Grænlandi til [[Istanbúl|Konstantínusarborgar]] um [[Rússland|rússneskar]] ár. Danskir víkingar voru mjög virkir á Bretlandi, [[Írland]]i og í [[Frakkland]]i og settust að í sumum hlutum Englands og náðu þar völdum (þ.e. [[Danalög]]).
==Stjórnmál==
[[Mynd:Drottning_Margrethe_av_Danmark_crop.jpg|thumb|right|Margrét Þórhildur hefur verið Danadrottning frá 1972]]
Í Danmörku er formlega [[þingbundin konungsstjórn]]. [[Danakonungur|Drottning Danmerkur]], [[Margrét 2.]], er [[þjóðhöfðingi]] sem fer formlega með [[framkvæmdavald]] og er forseti [[ríkisráð Danmerkur|ríkisráðs Danmerkur]]. Eftir upptöku [[þingræði]]s í Danmörku er hlutverk þjóðhöfðingjans aðallega táknrænt eins og formleg skipun og uppsögn [[forsætisráðherra Danmerkur]] og annarra ráðherra í [[ríkisstjórn Danmerkur]]. Drottningin ber ekki sjálf ábyrgð á stjórnarathöfnum og persóna hennar er friðhelg.
Danmörk er í fimmta sæti í [[lýðræðisvísitalan|lýðræðisvísitölu]] ''[[Economist]]'' og í fyrsta sæti [[spillingarvísitalan|spillingarvísitölu]] [[Transparency International]].
===Stjórnvöld===
[[Mynd:Det_danske_parlament.jpg|thumb|left|Fundarsalur danska þingsins í Kristjánsborgarhöll sem hýsir auk þess hæstarétt og skrifstofu forsætisráðherra]]
Stjórnskipan í Danmörku byggist á [[stjórnarskrá Danmerkur]] sem var samin árið [[1849]]. Til að breyta stjórnarskránni þarf hreinan meirihluta á tveimur þingum og síðan einfaldan meirihluta í þjóðaratkvæðagreiðslu með minnst 40% þátttöku. Henni hefur verið breytt fjórum sinnum, síðast árið 1953.
[[Þjóðþing Danmerkur]] (''Folketinget'') fer með [[löggjafarvald]] og situr í einni deild. Það er æðsti löggjafi landsins, getur sett lög um alla hluti og er óbundið af fyrri þingum. Til að lög öðlist gildi þarf að leggja þau fyrir ríkisráðið og þjóðhöfðingjann sem staðfestir þau með undirskrift sinni innan 30 daga.
Í Danmörku er [[þingbundin konungsstjórn]] og [[fulltrúalýðræði]] með [[almennur kosningaréttur|almennum kosningarétti]]. Þingkosningar eru [[hlutfallskosning]]ar milli [[stjórnmálaflokkur|stjórnmálaflokka]] þar sem flokkar þurfa minnst 2% atkvæða til að koma að manni. Á þinginu eru 175 þingmenn auk fjögurra frá Grænlandi og Færeyjum. Þingkosningar eru haldnar á fjögurra ára fresti hið minnsta en forsætisráðherra getur óskað eftir því að þjóðhöfðingi boði til kosninga áður en kjörtímabili lýkur. Þingið getur neytt forsætisráðherra til að segja af sér með því að samþykkja [[vantraust]] á hann.
Framkvæmdavaldið er formlega í höndum drottningar, en forsætisráðherra og aðrir ráðherrar fara með það fyrir hennar hönd. Forsætisráðherra er skipaður sá sem getur aflað meirihluta í þinginu og er venjulega formaður stærsta stjórnmálaflokksins eða leiðtogi stærsta flokkabandalagsins. Oftast er ríkisstjórn Danmerkur [[samsteypustjórn]] og oft líka [[minnihlutastjórn]] sem reiðir sig á stuðning minni flokka utan ríkisstjórnar til að ná meirihluta í einstökum málum.
Frá [[þingkosningar í Danmörku 2015|þingkosningum 2015]] hefur [[Lars Løkke Rasmussen]] verið forsætisráðherra í eins flokks minnihlutastjórn [[Venstre]] með stuðningi annarra hægri- og miðjuflokka.
===Dómsvald===
Í Danmörku gildir [[rómverskur réttur]] sem skiptist milli dómstóla á sviði [[einkaréttur|einkaréttar]] og [[stjórnsýsluréttur|stjórnsýsluréttar]]. Dómskerfi landanna sem mynda konungsríkið er aðskilið en hægt er að skjóta málum frá Færeyjum og Grænlandi til [[hæstiréttur Danmerkur|hæstaréttar Danmerkur]] sem er æðsta dómsvald í Danmörku.
Greinar 62 og 64 í stjórnarskránni kveða á um sjálfstæði dómstóla frá ríkisstjórn og þingi.
===Alþjóðatengsl og her===
[[Mynd:Danish_Military_Police.JPG|thumb|right|Danskir hermenn í þjálfun í Þýskalandi]]
Alþjóðatengsl Danmerkur mótast að miklu leyti af aðild landsins að [[Evrópusambandið|Evrópusambandinu]] sem Danmörk gekk í árið 1973. Danmörk hefur sjö sinnum farið með formennsku í [[Evrópuráðið|Evrópuráðinu]], síðast árið 2012. Danmörk batt enda á [[hlutleysi]] landsins sem hafði verið hornsteinn utanríkisstefnunnar í tvær aldir eftir [[Síðari heimsstyrjöld]] þegar landið var hernumið af [[Þýskaland|Þjóðverjum]]. Danmörk varð þannig stofnaðili að [[Atlantshafsbandalagið|Atlantshafsbandalaginu]] 1949. Danmörk rekur virka utanríkisstefnu með áherslu á [[mannréttindi]] og [[lýðræði]]. Á síðari árum hafa Grænland og Færeyjar í auknum mæli tekið sjálfstæðar ákvarðanir í utanríkismálum, meðal annars í tengslum við [[fiskveiðar]], [[hvalveiðar]] og Evrópumál. Færeyjar og Grænland eru hvorki aðilar að Evrópusambandinu né [[Schengen-svæðið|Schengen-svæðinu]].
[[Her Danmerkur]] (''Forsvaret'') hefur á að skipa um 33.000 manna liði á friðartímum sem skiptast milli [[landher Danmerkur|landhers]], [[floti Danmerkur|flota]] og [[flugher Danmerkur|flughers]]. Drottningin er yfirmaður heraflans.
[[Danska neyðarþjónustan]] hefur á að skipa um 2.000 manns og um 4.000 starfa í sérhæfðum deildum eins og [[danska landvarnasveitin|dönsku landvarnasveitinni]], [[rannsóknarþjónusta danska hersins|rannsóknarþjónustunni]] og [[danska leyniþjónustan|leyniþjónustunni]]. Að auki eru um 55.000 sjálfboðaliðar í [[danska heimavarnaliðið|danska heimavarnaliðinu]]. Danmörk hefur verið virkur þátttakandi í alþjóðlegum [[friðargæsla|friðargæslusveitum]], þar á meðal í [[Kosóvó]], [[Líbanon]] og [[Afganistan]]. Um 450 danskir hermenn voru í [[Írak]] frá 2003 til 2007. Danmörk hefur haft umsjón með aðstoð Atlantshafsbandalagsins við [[Eystrasaltslöndin]].
==Stjórnsýslueiningar==
{{Image label begin|image=Denmark regions.svg|width={{{width|250}}}|float=right}}
{{Image label small|x=0.20|y=0.56|scale={{{width|250}}}|text=[[Midtjylland]]}}
{{Image label small|x=0.34|y=0.23|scale={{{width|250}}}|text=[[Nordjylland]]}}
{{Image label small|x=0.09|y=0.75|scale={{{width|250}}}|text=[[Syddanmark]]}}
{{Image label small|x=0.80|y=0.61|scale={{{width|250}}}|text=[[Hovedstaden]]}}
{{Image label small|x=0.68|y=0.84|scale={{{width|250}}}|text=[[Sjælland]]}}
{{Image label end}}
Danmörk skiptist í fimm héruð. Héruðin skiptast enn fremur í tíu landshluta (kjördæmi) í þingkosningum. [[Norður-Jótland]] er eina héraðið sem er óskipt. Tölfræðistofnun Danmerkur skiptir landinu í ellefu landshluta. Höfuðborgarsvæðið, [[Hovedstaden]], skiptist í fjóra landshluta og þar af er eyjan [[Borgundarhólmur]] einn en hinir þrír á Stór-Kaupmannahafnarsvæðinu.
Í Danmörku eru [[Listi yfir sveitarfélög í Danmörku|98 sveitarfélög]]. Austasta land Danmerkur, eyjan [[Ertholmene]], tilheyrir hvorki héraði né sveitarfélagi og heyrir undir [[danska varnarmálaráðuneytið]].
Héruðin voru stofnuð við sveitarstjórnarumbæturnar árið 2007 og tóku við af sextán [[amt|ömtum]]. Á sama tíma var sveitarfélögum fækkað úr 270. Nú er íbúafjöldi sveitarfélaga að jafnaði meiri en 20.000 með nokkrum undantekningum. Sveitarstjórnir og héraðsráð eru kosin í beinum kosningum á fjögurra ára fresti. Síðustu [[sveitarstjórnarkosningar í Danmörku]] voru haldnar árið 2013. Sveitarfélögin eru grunnstjórnsýslueining í héraði og jafngilda löggæsluumdæmum, héraðsdómsumdæmum og kjördæmum í sveitarstjórnarkosningum.
===Héruð===
Í héraðsráðum sitja 41 fulltrúi kjörnir til fjögurra ára í senn. Yfir héraðsráðinu er héraðsráðsformaður sem ráðið kýs sér. Héraðsráðin fara með [[heilbrigðisþjónusta|heilbrigðisþjónustu]], [[félagsþjónusta|félagsþjónustu]] og [[atvinnuþróun]], en ólíkt ömtunum innheimta þau ekki [[skattur|skatta]]. Heilsugæslan er að mestu fjármögnuð með sérstöku 8% heilbrigðisframlagi og fjármunum frá ríkinu og sveitarfélögum. Önnur mál sem ömtin báru ábyrgð á voru flutt til hinna stækkuðu sveitarfélaga.
Héruðin eru mjög misfjölmenn. Höfuðborgarsvæðið er þannig meira en þrisvar sinnum fjölmennara en Norður-Jótland. Meðan ömtin voru við lýði höfðu sum sveitarfélög á höfuðborgarsvæðinu, eins og [[Kaupmannahöfn]] og [[Frederiksberg]], fengið sömu stöðu og ömtin.
{|class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"
|- style="background:#ccc;"
! colspan="2"| Danskt heiti !! Íslenskt heiti !! Stjórnarsetur !! Fjölmennasta borg || Íbúar<br><small>(janúar 2015)</small> !! Flatarmál<br/><small>(km²)</small>
|-
|style="background-color:#ff8080;"| || [[Hovedstaden]] || [[Höfuðborgarsvæði Danmerkur]] || [[Hillerød]] || [[Kaupmannahöfn]] || style="text-align:right;"| 1.768.125 || style="text-align:right;"| 2.568,29
|-
|style="background-color:#cdde87;"| || [[Midtjylland]] || [[Mið-Jótland]] || [[Viborg (Danmörku)|Viborg]] || [[Árósar]] || style="text-align:right;"| 1.282.750 || style="text-align:right;"| 13.095,80
|-
|style="background-color:#aaeeff;"| || [[Nordjylland]] || [[Norður-Jótland]] || [[Álaborg]] || [[Álaborg]] || style="text-align:right;"| 582.632 || style="text-align:right;"| 7.907,09
|-
|style="background-color:#afe9af;"| || [[Sjælland]] || [[Sjáland]] || [[Sórey]] || [[Hróarskelda]] || style="text-align:right;"| 820.480 || style="text-align:right;"| 7.268,75
|-
|style="background-color:#e9c6af;"| || [[Syddanmark]] || [[Suður-Danmörk]] || [[Vejle]] || [[Óðinsvé]] || style="text-align:right;"| 1.205.728 || style="text-align:right;"| 12.132,21
|-
| colspan=7 |'''Heimild:''' [http://www.noegletal.dk Lykiltölur]
|}
===Grænland og Færeyjar===
[[Konungsríkið Danmörk]] er eitt óskipt ríki sem nær yfir [[Færeyjar]] og [[Grænland]], auk Danmerkur. Þetta eru tvö lönd í [[Norður-Atlantshaf]]i með [[heimastjórn]] í eigin málum þótt danska ríkið fari að mestu leyti með utanríkis- og varnarmál. Þau hafa því eigin þing og ríkisstjórn, en auk þess tvo fulltrúa hvort á danska þinginu. [[Ríkisumboðsmaður|Ríkisumboðsmenn]] eru fulltrúar danska ríkisins á [[lögþing Færeyja|lögþingi Færeyja]] og [[Grænlenska þingið|grænlenska þinginu]]. [[Grænlendingar]] eru auk þess skilgreindir sem sérstök [[frumbyggjar|frumbyggjaþjóð]] með aukinn [[sjálfsákvörðunarréttur|sjálfsákvörðunarrétt]].
{| class="wikitable" style="font-size:90%;" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"
|-
! Land
! [[Lönd eftir íbúafjölda|Íbúafjöldi]] <small>(2013)</small>
! Flatarmál <small>(km²)</small>
! [[Höfuðborg]]
! Þing
! Forsætisráðherra
|-
| {{GRL}} [[Grænland]] <small>(''Kalaallit Nunaat'')</small>
| 56.370
| 2.166.086
| [[Nuuk]]
| ''[[Inatsisartut]]''
| [[Kim Kielsen]]
|-
| {{FRO}} [[Færeyjar]] <small>(''Føroyar'')</small>
| 49.709
| 1.399
| [[Tórshavn]]
| ''[[Løgting]]''
| [[Kaj Leo Johannesen]]
|-
|}
==Trúarbrögð==
[[Mynd:Roskilde_mpazdziora.JPG|thumb|right|[[Dómkirkjan í Hróarskeldu]] hefur verið grafkirkja dönsku konungsfjölskyldunnar frá því á 15. öld.]]
Yfir 77% íbúa Danmerkur eru skráðir í [[danska kirkjan|dönsku þjóðkirkjuna]] sem er [[lúterstrú|lútersk-evangelísk]] [[þjóðkirkja]]. Þrátt fyrir þennan mikla fjölda eru aðeins um 3% sem mæta reglulega í messur. Í stjórnarskrá Danmerkur er kveðið á um [[trúfrelsi]] en einn meðlimur dönsku konungsfjölskyldunnar verður að vera meðlimur þjóðkirkjunnar.
Árið 1682 fengu þrjú trúfélög leyfi til að starfa utan þjóðkirkjunnar: [[kaþólsk trú|kaþólska kirkjan]], [[danska fríkirkjan]] og [[gyðingdómur|gyðingar]]. Upphaflega var samt ólöglegt að snúast til þessara trúarbragða. Fram á 8. áratug 20. aldar fengu trúfélög opinbera viðurkenningu en síðan þá er engin þörf á slíku og hægt er að fá leyfi til að framkvæma giftingar og aðrar athafnir án formlegrar viðurkenningar.
[[Íslam|Múslimar]] eru rétt um 3% íbúa Danmerkur og eru fjölmennasti minnihlutatrúarhópur landsins. Árið 2009 voru nítján trúfélög múslima skráð í Danmörku. Samkvæmt tölum danska utanríkisráðuneytisins eru íbúar sem hafa önnur trúarbrögð um 2% íbúa landsins.
==Íþróttir==
[[Mynd:Niels_Kristian_Iversen02.JPG|thumb|left|[[Niels Kristian Iversen]] keppir í speedway]]
Danir hafa náð langt á alþjóðavísu í fjölda íþróttagreina. [[Knattspyrna]] er langvinsælasta íþróttin í Danmörku<ref>[http://www.netpub.dk/netpub/client_projects/udenrigsministeriet/project/8911/8911/pdf/Body_Culture_and_Sport.pdf Body, culture and sport] (2003) Utanríkisráðuneyti Danmerkur</ref>. Þekktustu knattspyrnumenn Danmerkur eru [[Allan Simonsen]], [[Peter Schmeichel]] og [[Michael Laudrup]]. [[Handbolti]] hefur vaxið að vinsældum síðustu áratugi og [[danska karlalandsliðið í handknattleik]] hefur unnið flest verðlaun allra liða í [[Evrópumót karla í handbolta|Evrópumóti karla í handbolta]]. [[Danska kvennalandsliðið í handknattleik]] hefur sigrað [[Evrópumót kvenna í handbolta]] þrisvar og unnið alls til fimm verðlauna.
[[Vatnaíþrótt]]ir eins og [[kappsigling]]ar, [[kappróður]], [[kanó]]- og [[kajakróður]], [[sund]] og [[stangveiði]] eru vinsælar íþróttagreinar í Danmörku. [[Paul Elvstrøm]] vann gullverðlaun í siglingum á fjórum [[Ólympíuleikarnir|Ólympíuleikum]] í röð. Danmörk er mikið [[hjólreiðar|hjólreiðaland]] og danski hjólreiðamaðurinn [[Bjarne Riis]] sigraði [[Tour de France]] árið 1996. [[Golf]], [[tennis]], [[badminton]] og [[íshokkí]] eru líka vinsælar greinar. [[Lene Køppen]] og [[Camilla Martin]] urðu heimsmeistarar í badminton 1977 og 1999. Danir hafa náð langt í [[speedway]]-[[mótorhjól]]akappakstri og unnið [[Speedway-heimsbikarinn]] nokkrum sinnum.
Á [[sumarólympíuleikarnir 2012|ólympíuleikunum í London]] 2012 unnu Danir til gullverðlauna í kappróðri og hjólreiðum karla og silfurverðlaun í siglingum, [[skotfimi]] karla, kappróðri kvenna og badminton karla.
== Tilvísanir ==
{{reflist}}
== Tenglar ==
* [http://www.norden.org/is/stadreyndir-um-nordurlond/nordurloendin-og-faereyjar-graenland-og-alandseyjar/stadreyndir-um-danmoerku Staðreyndir um Danmörku á Norden.org]
{{Evrópa}}
{{Evrópusambandið}}
{{Evrópuráðið}}
{{Norðurlandaráð}}
{{Atlantshafsbandalagið}}
{{Efnahags- og framfarastofnunin}}
[[Flokkur:Danmörk| ]]
[[Flokkur:Norðurlönd]]
| |||