„Vorarlberg“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
m r2.6.4) (Vélmenni: Breyti: th:รัฐโฟร์อาร์ลแบร์ก |
Ekkert breytingarágrip |
||
Lína 1:
{| cellpadding="2" style="float: right; width: 307px; background: #e3e3e3; margin-left: 1em; border-spacing: 1px;"
! Fáni Vorarlbergs
! Skjaldarmerki Vorarlbergs
|----
| align="center" bgcolor="#EFEFEF" | <div>{{border|[[Mynd:Flag of Vorarlberg.svg|150px|none|Fáni]]}}</div>
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" | [[Mynd:Vorarlberg CoA.svg|150px|Skjaldarmerki]]
|- style="background: #ffffff;" align="center"
|----
! colspan="2" | Upplýsingar
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Höfuðborg]]: || [[Bregenz]]
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Flatarmál]]: || 2.601 km²
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Mannfjöldi]]: || 372.001
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Þéttleiki byggðar]]: || 143/km²
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Vefsíða: || [http://www.vorarlberg.at/ www.vorarlberg.at]
|----
! colspan="2" | Lega
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| colspan=2 align=center | [[Mynd:Vorarlberg in Austria.svg|300px|]]
|}
'''Vorarlberg''' er vestasta sambandsland [[Austurríki]]s, það næstminnsta. Aðeins [[Vín (Austurríki)|Vín]] er minna. Sökum mikilla fjalla í landinu er Vorarlberg næstfámennasta sambandslandið. Aðeins [[Burgenland]] er fámennara. Vorarlberg sker sig um margt frá öðrum sambandslöndum Austurríkis. Þar er t.d. töluð öðruvísi mállýska. Höfuðborgin er [[Bregenz]].
== Lega og lýsing ==
Vorarlberg liggur við austurenda [[Bodenvatn]]s og teygir sig inn í nokkra Alpadali. Eina eiginlega undirlendi er Rínardalurinn áður en Rín rennur í Bodenvatn, en fljótið myndar náttúruleg landamæri að [[Sviss]]. Að öðru leyti er héraðið mjög hálent. Hæsta fjallið er [[Piz Buin]] með 3.312 m. Lítið svæði, Kleinwalsertal í norðurhluta sambandslandsins, er eingöngu aðgengilegt frá [[Þýskaland]]i sökum hárra fjalla. Vorarlberg liggur aðeins að einu öðru sambandslandi Austurríkis, [[Tirol|Tírol]] að austan. Fyrir norðan er [[Bæjaraland]], fyrir vestan er [[St. Gallen (fylki)|St. Gallen]] í Sviss, fyrir suðvestan er [[Liechtenstein]] og fyrir sunnan er [[Graubünden]] í Sviss.
== Fáni og skjaldarmerki ==
Fáni Vorarlbergs samanstendur af tveimur láréttum röndum, rauðri að ofan og hvítri að neðan (öfugt við pólska fánann). Fánar sambandslandanna Víns og [[Salzburg (fylki)|Salzburg]] er nákvæmlega eins. Þar sem íbúar Vorarlbergs telja sig oft ekki vera ekta Austurríkismenn, nota þeir gjarnan þennan fána í stað austurríska fánann. Til aðgreiningar nota opinberar stofnanir oft þjónustufánann, sem er með lítið skjaldarmerki fyrir miðju.
[[Skjaldarmerki]]ð er nokkurs konar kirkjufáni, þ.e. rauður refill með þremur afleggjurum niður úr. Afleggjarinn í miðjunni nær lengra niður en hinir. Bakgrunnurinn er silfurgrár. Merki þetta er runnið undan rifjum greifanna af Montfort sem réðu ríkjum á svæðinu áður fyrr. Greifaættin dó út [[1787]] og var þá annað merki notað. Þegar Austurríki varð lýðveldi [[1918]] var merkið formlega tekið í notkun aftur.
== Orðsifjar ==
Heitið er dregið af fjallaskarðinu Arlberg. Séð frá Sviss, sem var hluti af Habsborgarveldinu, lá svæðið fyrir framan Arlberg, en ''fyrir framan'' heitir ''vor'' á þýsku. Vorarlberg er því svæðið sem liggur fyrir framan skarðið. Heiti þetta er formlega notað fyrir fjallasvæðið síðan á miðri [[18. öldin|18. öld]].
== Söguágrip ==
=== Upphaf ===
[[Mynd:Schattenburg.jpg|thumb|Schattenburg við Feldkirch var höfuðvígi Montfort-ættarinnar]]
Eftir fall Rómaveldis settust alemannar að á svæðinu, öfugt við afganginn af Austurríki þar sem Bæjarar settust að. Lengi vel stjórnuðu greifarnir af Montfort héraðinu, en síðan um miðja [[14. öldin|14. öld]] var héraðið undir beinni stjórn Habsborgarættarinnar. [[Siðaskiptin]] gengu aldrei í garð í héraðinu, þar sem ströng lög gegn nýju trúnni voru í gildi. Ekki varð héraðið heldur fyrir miklum áhrifum [[30 ára stríðið|30 ára stríðsins]], þó að [[Svíþjóð|Svíar]] hertækju Bregenz til skamms tíma.
=== Frakkar ===
[[1799]] hertóku [[Frakkland|Frakkar]] Sviss og réðust austur inn í Vorarlberg. Þeir voru hins vegar sigraðir í orrustunni við Tosters við Feldkirch. Á næsta ári voru Frakkar aftur á ferð og náðu að hertaka Bregenz og Feldkirch. Þeir hurfu þó á braut við friðarsamningana í Campoformio í [[febrúar]] [[1801]]. Þegar [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] sigraði í Þríkeisaraorrustunni [[1805]] varð Austurríki að láta mikil landsvæði af hendi. Vorarlberg og Tírol voru þá innlimuð Bæjaralandi. Það kom til framkvæmda í [[mars]] [[1806]]. Við fall Napoleons varð Vorarlberg sett aftur til Austurríkis, án Allgäu sem enn er þýskt svæði í dag. Hins vegar var Vorarlberg hluti af Tírol.
=== Nýrri tímar ===
[[Mynd:Klima Schnann.jpg|thumb|Dæmigerð snjóruðningslest fyrir fjallalestirnar]]
Á byltingarárinu [[1848]] kröfðust íbúar Vorarlbergs aukinna réttinda, s.s. prentfrelsis, kosninga og að slíta tengsl við Tírol. Þess í stað jók keisari Austurríkis völd sín og stjórnaði með alræði næstu ár. Það var ekki fyrr en [[1861]] sem Vorarlberg var formlega stofnað sem eigið hérað innan keisararíkisins. Höfuðborgin varð Bregenz. [[Iðnbyltingin]] komst ekki á fyrr en á 8. áratug [[19. öldin|19. aldar]], en þá upphófst víða mikill vefnaður. [[Járnbraut]]ir voru lagðar til borga og [[1872]] keyrði fyrsta fjallalestin milli staða. Eftir tap Þýskalands og Austurríkis í [[Heimstyrjöldin fyrri|heimstyrjöldinni fyrri]] hófst mikil umræða í Vorarlberg um framtíð héraðsins. [[11. maí]] [[1919]] fór fram íbúakosning um sameingingu við Sviss. 80% manna kusu með sameiningunni og í framhaldi af því sótti Vorarlberg um inngöngu sem ný kantóna í Sviss. Jafnvel í Sviss var vel tekið í hugmyndinni. Til þess kom þó ekki og eru menn ekki á eitt sáttir um orsök þess. [[1934]] varð borgarastyrjöld í Austurríki og var Vorarlberg eina sambandslandið sem hélt friðinn. [[12. mars]] [[1938]] tóku [[Nasismi|nasistar]] völdin í Vorarlberg við sameiningu Þýskalands og Austurríkis. Héraðið var sameinað Tírol og stjórnað frá [[Innsbruck]]. Meðan [[heimstyrjöldin síðari]] geysaði varð héraðið aðeins fyrir fáeinum loftárásum bandamanna. [[1. maí]] réðust Frakkar inn í héraðið og viku síðar var héraðið allt undir stjórn þeirra.
=== Eftirstríðsárin ===
Í [[september]] [[1945]] var Vorarlberg stofnað á ný sem hérað. Þótt það væri í franska hernámssvæðinu, fengu íbúar að kjósa sér landstjórn og ráða sér sjálfir. Íbúarnir tóku franska hernum yfirleitt vel. Fjármagn var þó af skornum skammti, þannig að svissnesk fyrirtæki aðstoðuðu við uppbygginguna. Þetta varð til þess að uppbygging í héraðinu varð hraðari í Vorarlberg en annars staðar í Austurríki. Aðalatvinnuvegur var enn vefnaður, en [[1951]] störfuðu helmingur atvinnufærra manna í þeim geira. [[1955]] yfirgáfu Frakkar héraðið er Austurríki varð lýðveldi á ný. [[1972]] var í fyrsta sinn haldin Bodensee-ráðstefnan með þátttöku Vorarlbergs og allra héraða í Þýskalandi og Sviss sem að Bodensee liggja, um samvinnu á ýmsum sviðum. Á 9. áratugnum hrundi vefnaðurinn í Vorarlberg, en við tók málmiðnaður, rafeindaiðnaður og matvælaframleiðsla. Ferðamennska er einnig orðin mjög ríkur þáttur í atvinnulífi fólks, ekki síst í fjöllunum. Vorarlberg þykir meðal allra sterkustu efnahagskerfa Evrópu.
== Borgir ==
Aðeins fimm bæir eru með almenn borgarréttindi í Vorarlberg:
{| class="wikitable"
|-
! Röð !! Borg !! Íbúar !! Ath.
|-
| 1 || [[Dornbirn]] || 46 þús ||
|-
| 2 || [[Feldkirch]] || 31 þús ||
|-
| 3 || [[Bregenz]] || 28 þús || Höfuðborg sambandslandsins
|-
| 4 || Hohenems || 15 þús ||
|-
| 5 || Bludenz || 13 þús ||
|}
== Heimildir ==
* {{wpheimild|tungumál=de|titill=Vorarlberg|mánuðurskoðað=10. febrúar|árskoðað=2012}}
{{Commons|Vorarlberg}}
{{Sambandslönd Austurríkis}}
| |||