Félagasamtök

Félagasamtök eru félög sem stofnuð eru af einstaklingum eða fyrirtæki til að vinna að sameiginlegum markmiðum eða hagsmunum. Félagasamtök eru einnig kölluð samtök eða félög og geta verið hagsmunafélög, sjálfseignarstofnanir eða sjálfstætt starfandi félög í mismunandi samhengi eða sviðum.

Félagasamtök geta verið almenn félagasamtök eða sérhæfð félagasamtök, og þau geta haft mismunandi réttarstöðu og skattskyldu. Dæmi um félagasamtök eru stjórnmálasamtök, stéttarfélög, íþróttafélög eða önnur félög sem hafa ekki hagnaðarlega starfsemi. Félagasamtök þurfa að skrá sig í fyrirtækjaskrá ríkisskattstjóra og leggja fram staðfestan ársreikning. Félagasamtök geta sótt um styrki frá stjórnvöld til að framkvæma verkefni sem eru í samræmi við þróunarsamvinna eða mannúðaraðstoð.

Félagasamtök eru skilgreind sem "félög sem stofnuð eru af einstaklingum eða fyrirtækjum til að vinna að sameiginlegum markmiðum eða hagsmunum" í orðabók Máls og menningar. Félagasamtök eru einnig skilgreind sem "félög sem stofnuð eru af einstaklingum eða fyrirtækjum til að vinna að sameiginlegum markmiðum eða hagsmunum" í Orðaneti Árnastofnunar. Félagasamtök eru stjórnuð af lögum nr. 119/2019 um félagasamtök með starfsemi yfir landamæri.

Almenn félagasamtök

Almenn félagasamtök eru félög sem hafa tilgang að vinna að almenn gagn eða áhuga ákveðinna hópa í samfélaginu. Þau geta verið stjórnmálasamtök, stéttarfélög, íþróttafélög eða önnur félög sem hafa ekki hagnaðarlega starfsemi. Almenn félagasamtök eru oftast rekin á árgjöld og er ekki ætlað að afla félagsmönnum tekna. Almenn félagasamtök hafa opna félagsaðild, þ.e. hver sem vill leggja málefnum félagsins lið getur gengið í félagið.

Sérhæfð félagasamtök

Sérhæfð félagasamtök eru félög sem hafa tilgang að vinna að sérhæfðum eða takmörkuðum málum eða hagsmunum. Þau geta verið fagfélög, menntafélög, trúfélög eða önnur félög sem hafa sérstaka starfsemi eða markhóp. Sérhæfð félagasamtök eru oftast rekin á gjöld eða félagsgjöld og geta haft hagnaðarlega starfsemi. Sérhæfð félagasamtök hafa takmarkaða félagsaðild, þ.e. aðeins þeir sem uppfylla ákveðin skilyrði geta gengið í félagið.

Dæmi um sérhæfð félagasamtök eru:

• Bandalag háskólamanna, sem er fagfélag háskólanema á Íslandi.
• Félag íslenskra bókmenntakennara, sem er menntafélag bókmenntakennara á grunnskóla- og framhaldsskólastigi.
• Siðmennt, sem er trúfélag fyrir siðræna mannúðarsinni á Íslandi.
• Samtökin '78, sem er samtök fyrir lesbíur, homma, kynsegin fólk og trans fólk á Íslandi.

Stofnun og rekstur félagasamtaka

Til að stofna félagasamtök þarf að gera eftirfarandi skref:

• Finna aðra einstaklinga eða fyrirtæki sem hafa áhuga á að vera meðlimir í samtökinu og vinna að sameiginlegum málum eða hagsmunum.
• Samþykkja lög félagsins sem skilgreina tilgang, markmið, starfsemi, stjórnun og rekstur samtakanna. Lögin þurfa að vera í samræmi við gildandi lög og reglur.
• Skrá rekstrarform eða starfsgreinaflokkun félagsins sem félagssamktök í fyrirtækjaskrá ríkisskattstjóra.

• Leggja fram staðfestan ársreikning á hverju ári til ríkisskattstjóra. Ársreikningurinn þarf að vera í samræmi við lög um bókhald og reikningsskil.

Rekstur félagasamtaka felur í sér ábyrgð gagnvart stjórnvöldum eða öðrum aðilum. Félagasamtök þurfa að greiða skattar og gjöld skv. réttarstöðu þeirra. Félagasamtök þurfa einnig að halda utan um fjármál félagsins og sýna gagnsæi í starfseminni. Félagasamtök þurfa auk þess að virða mannréttindi og lýðræði í innri stjórnun félagsins.

Dæmi um skattar og gjöld sem félagasamtök geta verið skyldug til að greiða eru:

• Virðisaukaskattur, ef félagasamtök hafa hagnaðarlega starfsemi eða selja vörur eða þjónustu.
• Félagsskattur, ef félagasamtök eru ekki skráð sem almenn félagasamtök með starfsemi yfir landamæri skv. lögum nr. 119/2019.
• Fjármagnstekjuskattur, ef félagasamtök eiga tekjur af fjármagni, t.d. vexti, hlutabréfum eða leigutekjum.
• Félagsgjöld, ef félagasamtök eru meðlimir í önnur félög eða samtök.

Dæmi um fjármál og gagnsæi sem félagasamtök þurfa að sýna eru:

• Halda bókhald yfir tekjur og útgjöld félagsins.
• Gera áætlun um fjárhagsástand félagsins á hverju ári.
• Sýna fjárhagsreikning félagsins á heimasíðu eða á fundum félagsins.
• Sýna upplýsingar um styrki frá stjórnvöldum eftir kröfum Ríkisendurskoðunar um meðferð og vörslu fjármuna á sviði þróunarsamvinnu og mannúðaraðstoðar. Þetta felur í sér að halda utan um fjárhagsáætlun, reikninga og skýrslur um notkun styrkja.

• Sýna upplýsingar um félagsaðild, stjórnun og starfsemi félagsins á heimasíðu eða á fundum félagsins. Þetta felur í sér að halda utan um lög félagsins, fundargerðir, ársreikninga og verkefnaskýrslur.
• Virða réttindi og skyldur félagsmanna í samræmi við lög félagsins. Þetta felur í sér að veita félagsmönnum upplýsingar, tækifæri til að taka þátt í ákvarðanatöku og afgreiðslu á kvörtunum.