Aldarháttur

Aldarháttur er ljóð eftir Hallgrím Pétursson. Það sýnist að hafa verið ort árið 1663, ári eftir að Íslendingar sóru Danakonungi eið sem einvaldi. Ljóðið var það fyrsta skrifað á latínsku bragaháttinum leonísku hexameter á íslensku. Samkvæmt Margrét Eggertsdóttir,

Þar er gerður samanburður á samtíð skáldsins og þjóðveldisöldinni eða með öðrum orðum tímabilinu áður en Íslendingar komust undir erlent konungsvald: „Ísland má sanna / það átti völ manna / þá allt stóð í blóma.“ Þetta voru hraustir menn sem mátu frelsi sitt meira en gull og létu ekki kúga sig með hótunum: „fyrr frelsi kjörðu (kusu) en Fáfnis skriðjörðu (gull) / þó flest kostar ættu; / geði þá hörðu / var hótað einörðu / með hugprýði mættu.“ Hér eru íslenskar miðaldir í fyrsta sinn sveipaðar gullnum ljóma í eins konar fortíðardýrkun. Skáldið deilir á eigin samtíð fyrir ódugnað, hugleysi, skort á samstöðu og víkur einnig að ranglátu réttarfari.

Texti

Áður á tíðum var tízka hjá lýðum, svo tryggorðin kenndu,

frá barndómi blíðum með fremdar hag fríðum að frægðum sér vendu.

Af strengboga stríðum í Hárs elds hríðum þeir herskeytin sendu

eða á már víðum skervallar skíðum til skemmtunar renndu.

Manndómur mundi, þar sveinar á sundi sóttust af afli.

Einn sat í lundi hjá litfögru sprundi og lék sér að tafli.

Hinn þær við undi, sem hátt knöttur hrundi eða handaxa kafli.

Lof þeim að dundi, sem frægð bar af fundi, með fram-dígul-skafli.

Verfákum vöndum með bifroknum bröndum þeir bægðu frá láði.

Byr söng í böndum á brimvallar gröndum, þá beittu við gráði.

Geir rumdi í röndum, þar rík þjóð í löndum ríta él háði.

Gnótt var í höndum, gekk lið af ströndum með gló-Kraka-sáði.

Ý bendum skutu, en álmdrósir þutu í andfair þunnu,

burtstengur brutu, en hátt skildir hrutu, þar herfákar runnu.

Benfossar flutu, en lágt hinir lutu, sem lítt verjast kunnu.

Sæmdar rǽð hlutu og síns afla nutu, þeir sigurinn unnu.

Armi hvortveggjum á liðs handar leggjum þeir ljós mundar hreyfa.

Glatt skein á seggjum með geimfoldar neggjum, svo grams runnar leyfa.

Dígulfarms dreggjum á valborgar veggjum vildu menn dreifa.

Í angantýs hreggjum undateins eggjum ótrauðir veifa.

Ósæmdir biðu þeir ofríki liðu og ekki sín hefndu.

Djarfir fram riðu í dyn Sköglar hviðu og drengskapinn efndu.

Tröllmarir skriðu að undasylgs iðu, þá oddaþing stefndu,

lítt fyrir kviðu, né sár þótt þeim sviðu til sorgmála nefndu.

Spakvitrir spáðu, þeir gjörla margs gáðu og glöggskyggnir váru,

kænt niður kljáðu, þá kífþrætur háðu, úr kappmálum skáru,

tryggva sig tjáðu, en talið forsmáðu, því trútt hjarta báru

meir gáfu en þáðu og því víða náðu þjóðræmi kláru.

Ísland má sanna það átti völ manna, þá allt stóð í blóma.

Glæ sóttu hranna til ríkra kóngs ranna vl reyndir að sóma.

Ýmuleiks anna þeir ym þorðu kanna, sem yrki forn róma.

Ilþorns og tanna óx æði varganna, þar einn beitti skjóma.

Þeir báru hjálma og mjög drifna málma Mardallar gráti.

Brjóstfleinar fálma í sárelda sálma fram sóttu með gáti.

Spor Mistaar skálma og spjörflugur tálma spreytinga stáli.

Valjarðir jálma við uppdregna álma, svo allt var að bjáti.

Land lögum vörðu, þeir vitug ráð gjörðu svo vandræðin bættu,

fyrr frelsi kjörðu en Fáfnis skriðjörðu, þó flest kostar ættu.

Geði þá hörðu var hótað einörðu, með hugprýði mættu.

Manndáð ei spörðu við nýta seims Njörðu, ef nærri lá hættu.

Nú er öld snúin á aðra leið búin, þar yfir má klaga.

Fræleikur lúinn af landi burt flúinn, því líða menn baga,

röggsemdin rúin, sést rýr vina trúin og rekin úr haga,

ágirnd fram knúin, en grær lasta grúinn, flest gengur aflaga.

Ungdómsins æði þó áður fyrr stæði til afreka hárra,

losti, sjálfræði, leti, svefn bæði, það lízt þeim nú skárra.

Vits kulnar sæði á vinds hyrjar svæði, því veldur geð þrárra.

Að lesa góð fræði og læra siðgæði er lunderni fárra.

Dug lægir beima, sem faldbúin feima við fletin sér halda.

Beitilung geima er bannað að sveima um bláröstu kalda.

Menn má nú dreyma til sörva blikseima, en sjálfir þó valda.

Hugprúðir heima þeir harðfengi gleyma við Hlakkar rof tjalda.

Nokkrir ef þræða um fáks rǽkir flæða til fremdar hags bóta,

frest skuldir fæða, því lítið græða má fordildin ljóta

raupyrðin ræða, þó rýr sé ástæða, því reynslan vill þrjóta.

Nýbreytni klæða en kléna siðgæða þeir kynningu hljóta.

Svo þverra listir því mjög eru mistir þeir mennirnar auki.

Menn sitja tvistir og bragðhnignir, byrstir í búsorgar hnauki

allt eins og kvistir af hretviðri hristir á hráviðar lauki.

Margir því gistir vesaldar vistir, þó vílmóður þrauki.

Kostir sjást farnir, þar fólknárungarnir þeim framandi hlýða.

Dúksbræður svarnir og glysmálagjarnir svo gerast nú víða.

Fenju dragkvarnir í fémútu sparnir um farveginn skríða.

Innlendir barnir, þó engar fá varnir, þeir ofríki líða.

Atburðir þrjóta til hraustlyndis hóta í hugmóði sveina.

Skútyrðum skjóta og rógsmálum róta, það röksemdir meina.

Hrakspárnar hrjóta, þeir hvor öðrum blóta, en hinn grípur steina.

Fjörlausnar fóta þá fýsir að njöta, ef framar skal reyna.

Rauparin telur þær vígs allar vélur, sem veit hann sér granda,

á orðum hrafn elur sem gráðsoltinn gelur við gnýþrumu randa.

Hræðslan þá kvelur, ef kokkshnífa grélur þeim koma til handa,

í næstu hljóp felur sem nót flýi selur og niðri hélt anda.

Mannkosta lægðir, en lastanna nægðir í landinu spretta.

Út gengu frægðir, þar inn komu slægðir og athafnir pretta.

Náskyldir, mægðir með róg eru rægðir, svo reynzt hefur þetta.

Litlar fást hægðir, en það væri þægðir ef því vildi létta.

Horfist til baga þar yfirmenn aga þeim óhlýðnu spara.

Múturnar draga sér liðsinni laga, þó leynt eigi fara.

Ágirndin raga kann allt eins að klaga og einninn forsvara

til og frá slaga, tálbrögðum haga, því tak þú þér vara.

Hver vildi greina það allt efni meina, sem áfalla náði?

Hljótt margir kveina, því hjá sér þó leyna, sem hugboðið tjáði.

Innbúa steina skal braut snúa beina Í byr-Hveðru-gráði

sundferjan seina, þá átti grér eina, að óðstöðvar láði.

Margt mætti henda, sá vill hug til venda og viðkannast næði

efni bágenda, sem oss gerir benda og afla nú mæði.

Aldarhátt kennda ý sýn margra senda má segja vandræði.

Flest tekur enda. Ég læt þar við lenda og lykta svo kvæði.