Samtök leigjenda á Íslandi

Samtök leigjenda á Íslandi (SLÍ) eru félagasamtök sem hafa sem aðalmarkmið að vernda hagsmuni leigjenda, bæta kjör þeirra í leigusambandi og hindra ósanngjarnar leiguhækkanir. Samtökin eru ein af fimm samtökum sem hafa starfað fyrir leigjendur á Íslandi frá (LFR) 1919 til dagsins í dag. Þau (LÍ) voru upphaflega stofnuð árið 1939, en voru síðar afskráð úr félagskrá ríkisins árið 2009 vegna skorts á skýrslu um starfsemi og fjárhag. Samtökin sem báru nafnið Leigjendasamtökin, og voru stofnuð árið 1978, hafði ekki verið með starfssemi frá því fljótlega eftir aldamót. Árið 2013 voru núverandi samtök stofnuð og bera heitið Samtök leigjenda á Íslandi. Fram til ársins 2019 störfuðu þau að hagsmunum leigejnda. Ári 2021 voru Samtök leigjenda á Íslandi endurreist, til að vinna að bættari velferð leigjenda og réttlæti og jöfnuði á leigumarkaði.

Stefna og starfsemi

Samtökin hafa verið virk í að benda á húsnæðisvanda á Íslandi og koma með tillögur til úrbóta. Þau hafa m.a. gagnrýnt lög um almennar íbúðir, lög um stimpilgjald og lög um húsaleigu og leigusamninga. Þau hafa einnig lagt til að stofna sérstakan sjóð til að styrkja fyrstu kaupendur og að almennum leigufélögum sé gert auðveldara fyrir að sækja í stofnstyrki. Samtökin hafa einnig aðstoðað við stofnun á leigufélagi á Suðurnesjum sem ætlað er að leysa hluta af vandanum sem þar hefur myndast. Samtökin hafa einnig tekið þátt í pólitískri baráttu gegn hækkun leiguverðs og ósanngjarnri leiguvernd. Þau hafa m.a. skipulagt mótmæli, fundi og upplýsingaherferðir. Þau hafa einnig samstarfað við önnur félagasamtök, stéttarfélög og alþjóðlegar samtök sem berjast fyrir réttlátari húsnæðismálum. Þau hafa einnig stutt tillögu til þingsályktunar um byggingu 5.000 leiguíbúða sem væri ætlað fyrir efnaminni leigjendur. 19. des. 2017. Tillagan var lagð fram af Andrés Ingi Jónsson, þingmanni frá Vinstri grænum.

Saga

Á liðinni öld hafa mismunandi hagsmunafélög leigjenda barist fyrir réttlæti og öryggi á leigumarkaði. Eftirfarandi er yfirlit yfir helstu samtök leigjenda og þróun þeirra.

Leigjendafélag Reykjavíkur (LFR)

Fyrsta félag leigjenda á Íslandi, stofnað árið 1919 af Jónasi frá Hriflu og öðrum leigjendum sem vildu verjast húsnæðisskorti og háum leigum. Félagið gaf út tímaritið Leigjendur frá 1920 til 1939. Jónas var formaður félagsins í mörg ár og var einnig dóms- og kirkjumálaráðherra, formaður Framsóknarflokksins, rithöfundur og náttúruverndarmaður. Félagið var lagt niður árið 1971.

Leigjendafélag Íslands (LÍ)

Landsssamtök leigjenda, stofnuð árið 1971 af Sigurði Þórarinssyni og öðrum leigjendum sem vildu bæta kjör sín á leigumarkaði. Félagið gaf út tímaritið Leigjendur frá 1940 til 1967. Sigurður var fyrsti formaður félagsins og gegndi því embætti til 1974. Félagið var lagt niður árið 1989.

Leigjendasamtökin (LS)

Önnur landssamtök leigjenda, stofnuð árið 1978 af öðrum hópi leigjenda sem vildi berjast fyrir réttlæti á leigumarkaði. Markmið samtakanna var að tala fyrir leigubremsu og styrkja leigjendavernd. Samtökin voru stofnuð eftir umræður um réttindi leigjenda í tímaritinu Vinnan. Formaður samtakanna var Jón frá Pálmholti (fæddur Kjartansson 25. maí 1930 í Pálmholti, Arnarneshreppi, í Eyjafirði, dáinn á heimili sínu 13. desember 2004) 12, rithöfundur og þekktur baráttumaður fyrir bættum hag efnalítils fólks. Eftir hann liggja fjölmörg ritverk, ljóðabækur, skáldsögur, ævisögur, þýðingar, auk fjölda blaða- og tímaritagreina. Hann var formaður samtakanna frá 1978 til 1985 og frá 1989 til 2001. Eftirmaður hans var Pétur Kr. Hafstein. Samtökin voru afskráð árið 2009.

Leigjendaaðstoðin (LA)

Leigjendaaðstoðin var sérstök aðstoð fyrir leigjendur íbúðarhúsnæðis, sem stofnuð var af Neytendasamtökunum árið 2006, en hætti starfsemi árið 2008 vegna fjárskorts. Aðstoðin snýst meðal annars um að veita upplýsingar um réttindi og skyldur leigjenda og leigusala ásamt því að útbúa fræðsluefni og ráðleggingar um húsaleigu.

Leigjendaaðstoð Neytendasamtakanna var endurreist árið 2016 með fjárframlagi frá félagsmálaráðuneytinu. Aðstoðin snýst meðal annars um að veita leigjendum og leigusölum aðstoð, ráð og upplýsingar varðandi leigu íbúðarhúsnæðis, auk þess að útbúa fræðsluefni og ráðleggingar um húsaleigu. Aðstoðin sinnti einnig milligöngu í deilumálum milli leigjenda og leigusala.

Í fjárlögum fyrir árið 2022 er gert ráð fyrir að Leigjendaaðstoð Neytendasamtakanna fái 100 m.kr. í fjárframlag frá ríkissjóði.

Eftir afskráningu SLÍ (2019-20) tók Leigjendaaðstoðin við hlutverkinu sem aðili sem barðist fyrir hagsmunum leigjenda, en hætti síðar starfsemi (2021) vegna fjárskorts og lítils stuðnings frá yfirvöldum og sveitarfélögum.

Samtök leigjenda á Íslandi (SLÍ)

Núverandi Samtök leigjenda á Íslandi var stofnuð árið 2013 í kjölfar þeirra miklu neyðar sem skapaðist á leigumarkaðnum sem afleiðing af bankahruninu 2008. Samtökin hafa það aðalmarkmið að vernda hagsmuni leigjenda, bæta kjör þeirra í leigusambandi og hindra ósanngjarnar leiguhækkanir.

Húsaleigulögin

Húsaleigulögin eru lög sem varða leigu og leigusamninga um húsnæði á Íslandi. Lögin eru sett til að tryggja réttlæti og öryggi á leigumarkaði og að bæta kjör leigjenda og leigusala. Lögin fjalla m.a. um skilyrði leigusamninga, leigufjárhæð, verðtryggingu, uppsagnarfresti, forgangsrétt leigjenda og húsaleigubætur.

Húsaleigukönnun Hagstofu Íslands

Árið 1999 framkvæmdi Hagstofa Íslands sérstaka húsaleigukönnun til að stuðla að útreikningi leigu í húsnæðislið vísitölu neysluverðs Markmiðið var að fá betri innsýn í uppbyggingu leigumarkaðarins og mæla markaðsleigu fyrir mismunandi húsnæðistegundir. Þekking á leigumarkaði hafði þá verið takmörkuð, sem gerði þessa könnun sérstaklega mikilvæga. Könnunin náði til um 700 leigjenda og gaf mun ítarlegri upplýsingar um leigumarkaðinn en áður hafði verið safnað. Þar var m.a. spurt um húsnæði, eigendur, stærð, gerð, leigusamning, leigufjárhæð, hvað væri innifalið í leigu, leigusamningstímalengd, verðtryggingu húsaleigu, húsaleigubætur og heimilisupplýsingar. Niðurstöðurnar sýndu að um helmingur leigjenda leigði hjá einkaaðilum, þriðjungur hjá opinberum aðilum og félagasamtökum, og 15% leigðu hjá skyldmennum eða vinafólki.

Þróun húsaleigulöggjafar

Húsaleigulöggjöfin á Íslandi hefur tekið sífelldum breytingum frá upphafi 20. aldar. Eftirfarandi er yfirlit yfir helstu löggjöfarskeið og breytingar á þeim.

1917–1926: Fyrsta skipti sem Alþingi samþykkti lög um húsaleigu, en þau giltu aðeins í Reykjavík og voru afnumin árið 1926. Lögin settu m.a. takmörkun á leiguhækkanir og rétt leigjenda til að kæra leigusamninga til sérstakrar nefndar.

1926–1939: Engin lagaákvæði um húsaleigu gild á Íslandi. Leigumál voru ráðin af frjálsum samningum leigusala og leigjenda eða af venju og siðferði.

1939–1953: Ný lög um húsaleigu voru sett árið 1939. Lögin giltu um allt land og innihéldu m.a. ákvæði um leigubremsu, vernd leigjenda við uppsagnir, forgangsrétt leigjenda til kaupa á húsnæði og rétt til að kæra leigusamninga til sérstakrar nefndar.

1953–1979: Engin húsaleigulög í gildi á Íslandi, að Keflavík undanskyldri. Á þessum árum varð húsnæðiseign landsmanna algengari og hlutur leigumarkaðarins minnkaði. Leigumál voru ráðin af frjálsum samningum leigusala og leigjenda eða af venju og siðferði.

1979–1994: Fyrst með lögum nr. 44/1979 um húsaleigusamninga voru sett heildarlög um húsaleigusamninga á Íslandi. Lögin giltu þar til þau voru afnumin með núgildandi leigulögum nr. 36/1994. Lögin innihéldu m.a. ákvæði um skriflega gerð leigusamninga, vernd leigjenda við uppsagnir, tryggingarfé, verðtryggingu, forgangsrétt leigjenda til kaupa á húsnæði og rétt til að kæra leigusamninga til sérstakrar nefndar.

1994–núverandi: Ný lög um húsaleigu voru sett árið 1994. Lögin eru enn í gildi með nokkrum breytingum og viðbótum. Lögin fjalla m.a. um skilyrði leigusamninga, leigufjárhæð, verðtryggingu, uppsagnarfresti, forgangsrétt leigjenda og húsaleigubætur.

Endurreisn og núverandi starfsemi

Samtök leigjenda á Íslandi (SLÍ) eru hagsmunasamtök sem hafa það markmið að veita leigjendum húsnæðis upplýsingar og stuðning ásamt því að vinna fyrir bættum kjörum á leigumarkaði.

2013–2016: Samtökin voru fyrst stofnuð 21. september 2013 af hópi leigjenda sem vildu bregðast við ósanngjörnum aðstæðum á leigumarkaði. Samtökin höfðu m.a. símatíma fyrir leigjendur, gáfu út fréttabréf og heimilisblöð, og tóku þátt í umræðu um húsnæðismál á Íslandi. Starfsemi samtakanna lagðist niður eftir nokkur ár vegna skorts á fjármagni og aðildarfólki.

2021–núverandi: Samtökin voru endurreist af nýjum hópi sem vildi halda áfram því verki sem upphaflegu stofnendurnir höfðu hafið. Nýja stjórnin lagði sérstaka áherslu á að styrkja samfélag leigjenda, og að vinna fyrir aukinni sjálfbærni og stöðugleika á leigumarkaði. Samtökin bjóða m.a. leigjendum að skrá sig í samtökin, halda reglulega fundi og viðburði, gefa út fréttabréf og heimilisblöð, og taka þátt í umræðu og áhrifamálum um húsnæðismál á Íslandi.

Áhrifafólk

Guðmundur Hrafn Arngrímsson, formaður SLÍ frá 2021 til dagsins í dag

Á bak við baráttu fyrir betri kjörum leigjenda á Íslandi hafa staðið margir einstaklingar sem hafa lagt mikið starf í að stofna og styrkja leigjendasamtökin og aðstoða leigjendur með ráðgjöf og málflutning. Eftirfarandi er listi yfir nokkra af þeim sem hafa verið virkir í leigjendasamtökunum eða í pólitískri baráttu fyrir betri húsaleigulögum:

• Jónas Jónsson frá Hriflu (1885-1968) - Formaður Leigjendafélags Reykjavíkur (LFR) frá 1919 til 1935.

• Sigurður Þórarinsson (1908-1983) - Formaður Leigjendafélags Íslands (LÍ) frá 1967 til 1971.

• Jón frá Pálmholti (1930-2004) - Formaður Samtaka leigjenda (LS) frá 1978 til 1985 og frá 1989 til 2001.
• Pétur Kr. Hafstein (f. 1948) - Eftirmaður Jóns frá Pálmholti sem formaður Samtaka leigjenda (LS).
• Sigurlína Sigurðardóttir (f. 1957) - Forseti Leigjendaaðstoðarinnar (LA) frá 2013 til 2018.
• Jóhann Már Sigurbjörnsson (f. 1974) - Formaður Samtaka leigjenda á Íslandi (SLÍ) frá 2013 til 2017.
• Margrét Kristín Blöndal (f. 1984) - Formaður Samtaka leigjenda á Íslandi (SLÍ) frá 2017 til 2018.
• Hólmsteinn Brekkan (f. 1979) - Framkvæmdastjóri Samtaka leigjenda á Íslandi (SLÍ) frá 2014 til 2018.
• Guðfinna Jóh. Guðmundsdóttir (f. 1969) - Lögfræðingur í félagsmálaráðuneytinu sem hefur lagt mikið starf í að skilgreina og endurskoða húsaleigulög á Íslandi.
• Guðmundur Hrafn Arngrímsson (f. 1973) - Núverandi formaður Samtaka leigjenda á Íslandi (SLÍ) frá 2021.

• Eyþór Árni Úlfarsson (f. 1983) - virkur meðlimur í samtökonum og hefur laggt mikið til samtakana og samfélagsins síðastliðinn ár Samtaka leigjenda á Íslandi (SLÍ) frá 2021.

Þessi listi er ekki tæmandi og hafa margir aðrir lagt sitt af mörkum í baráttunni fyrir betri kjörum leigjenda á Íslandi.

Framtíðin

Í dag eru Samtök leigjenda á Íslandi (SLÍ) ein af helstu baráttusamtökum leigjenda á Íslandi, og halda áfram að berjast fyrir betri kjörum fyrir leigjendur húsnæðis. Samtökin vinna m.a. með því að veita leigjendum fræðslu, ráðgjöf og stuðning, sem og að mæta fram í umræðum um húsnæðismál, leggja fram tillögur til laga og reglugerða, og vinna að aukinni sjálfbærni og stöðugleika í leigumarkaði.