„Rómverska lýðveldið“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
SpillingBot (spjall | framlög) m Vélmenni: breyti texta (-[[Image: +[[Mynd:) |
Ekkert breytingarágrip |
||
Lína 2:
'''Rómverska lýðveldið''' var tímabil í sögu [[Rómaveldi]]s sem einkenndist af afar flóknu stjórnarfari sem skilgreint hefur verið sem [[lýðveldi]]. Ríkjandi valdastofnun innan lýðveldisins var [[rómverska öldungaráðið]] sem skipað var í af virtustu og ríkustu valdaættum [[Róm]]ar. Lýðveldið hófst með falli [[Rómverska konungdæmið|konungdæmisins]] [[510 f.Kr.]] og stóð þar til það breyttist, eftir röð af [[rómverska borgarastyrjöldin|borgarastyrjöldum]], í [[Rómverska keisaradæmið|keisaradæmi]] á [[1. öldin f.Kr.|1. öld f.Kr.]] Hvenær það gerðist er ekki alveg ljóst en algengt er að miða við annað hvort árið þegar [[Júlíus Caesar]] var kjörinn [[alræðismaður]] ævilangt [[44 f.Kr.]], [[orrustan við Actíum|orrustuna við Actíum]] [[31 f.Kr.]] eða árið [[27 f.Kr.]] þegar öldungaráðið veitti [[Octavíanus]]i titilinn „Ágústus“.
== Saga ==
[[Rómverska lýðveldið]] var stofnað um [[509 f.Kr.]], samkvæmt því sem seinni tíma höfundar á borð við [[Lívíus]] segja, eftir að [[Tarquinius drambláti]], síðasti konungur Rómar, hafði verið hrakinn frá völdum. Rómverjar ákváðu þá að koma á kerfi þar sem valdhafarnir voru kjörnir í kosningum. Enn fremur voru ýmsar ráðgjafasamkundur og þing stofnaðar. Mikilvægustu embættismennirnir voru ræðismenn („konsúlar“), sem voru tveir og kjörnir til eins árs í senn. Þeir fóru með framkvæmdavaldið í formi ''[[imperium]]'' eða herstjórnar. Ræðismennirnir kepptu við öldungaráðið, sem var upphaflega ráðgjafasamkunda aðalsins, eða „patríseia“, en óx bæði að stærð og völdum er fram liðu stundir. Meðal annarra embættismanna lýðveldisins má nefna dómara (''praetor''), [[Edíll|edíla]] og gjaldkera (''quaestor''). Í upphafi gátu einungis aðalsmenn gegnt embættum en seinna gat almúgafólk, eða [[plebeiar]], einnig gegnt embættum.<ref>Lívíus, ''Ab Urbe Condita'' (= ''Frá stofnun borgarinnar''), II.</ref>
Rómverjar náðu hægt og bítandi völdum yfir öllum öðrum þjóðum á Ítalíu-skaganum, þar á meðal Etrúrum. Síðasta hindrunin í vegi fyrir algerum yfirráðum Rómverja á Ítalíu var gríska nýlendan [[Tarentum]], sem leitaði aðstoðar hjá [[Pyrrhus frá Epírus|Pyrrhusi konungi frá Epírus]] árið [[282 f.Kr.]], en mótstaðan var til einskis. Rómverjar tryggðu yfirráð sín með því að stofna eigin nýlendur á mikilvægum stöðum og héldu stöðugri stjórn sinni á svæðinu.
[[Mynd:Marius Carthage.jpg|thumb|left|110px|[[Gaius Marius]], rómverskur herforingi og stjórnmálamaður sem endurskipulagði [[Rómverski herinn|rómverska herinn]].]]
Á síðari hluta [[3. öld f.Kr.|3. aldar f.Kr.]] kom til átaka milli Rómar og [[Karþagó]] í [[Fyrsta púnverska stríðið|fyrsta púnverska stríðinu]] af þremur. Í kjölfarið náði Róm tryggri fótfestu utan Ítalíu-skagans í fyrsta sinn, fyrst á [[Sikiley]] og [[Spánn|Spáni]] en seinna víða annars staðar. Róm breyttist í stórveldi. Eftir sigur á [[Makedónía|Makedóníu]] og [[Selevkídaríkið|Selevkídaríkinu]] rétt fyrir miðja [[2. öld f.Kr.]] urðu Rómverjar valdamesta þjóðin við [[Miðjarðarhaf]]ið.
[[Mynd:Sulla_Glyptothek_Munich_309.jpg|thumb|right|110px|[[Súlla|L. Cornelius Súlla]]]]
Yfirráð yfir fjarlægum þjóðum leiddi til deilna í Róm. Öldungaráðsmenn urðu ríkir á kostnað [[Rómverskt skattland|skattlandanna]] en hermenn, sem voru flestir smábændur, voru að heiman lengur og gátu ekki viðhaldið landi sínu. Enn fremur var æ meira um ódýrt vinnuafl í formi erlendra þræla sem vinnandi stéttum gekk erfiðlega að keppa við. Hagnaður af herfangi, kaupmennska í nýju skattlöndunum og skattlagning skóp ný tækifæri meðal lægri stétta en ríkir kaupmenn mynduðu nýja millistétt, [[riddarastétt]]. Riddarastéttin hafði meira fé milli handanna en var enn talin til plebeia og hafði þess vegna mjög takmörkuð pólitísk völd. Öldungaráðið kom ítrekað í veg fyrir mikilvægar umbætur í jarðamálum og neitaði að gefa riddarastéttinni eftir nein völd. Sumir öldungaráðsmenn komu sér upp sveitum ólátabelgja úr röðum atvinnulausra fátæklinga, sem þeir notuðu til að hrella pólitíska andstæðinga sína og hafa áhrif á niðurstöður kosninga. Ástandið var sem verst seint á [[2. öld f.Kr.]] á tímum Gracchusarbræðra, þeirra Gaiusar Gracchusar og Tíberíusar Gracchusar, sem reyndu að setja lög um endurskiptingu jarðnæðis í ríkiseigu handa plebeium. Báðir voru drepnir en öldungaráðið féllst um síðir á sumar af tillögum þeirra og reyndi þannig að lægja óánægjuöldur meðal lægri stéttanna.
[[Bandamannastríðið]] svonefnda braust út árið [[91 f.Kr.]] þegar bandamenn Rómverja á Ítalíuskaganum fengu ekki borgararéttindi. Það stóð til ársins [[88 f.Kr.]]. Endurskipulagning [[Gaius Marius|Gaiusar Mariusar]] á rómverska hernum varð til þess að hermenn sýndu oft herforingja sínum meiri meiri tryggð en borginni. Valdamiklir herforingjar gátu náð kverkataki á bæði öldungaráðinu og borginni. Þetta leiddi til borgarastríðs milli Mariusar og [[Lucius Cornelius Sulla|Súllu]] sem endaði með einveldistíð Súllu [[81 f.Kr.|81]]-[[79 f.Kr.]]<ref name=Scullard1>Sjá Scullard (1982) kafla I-IV.</ref>
[[Mynd:Hw-pompey.jpg|thumb|left|110px|[[Pompeius|Pompeius Magnus]].]]
[[Mynd:Gaius_Julius_Caesar_(100-44_BC).JPG|thumb|right|110px|[[Júlíus Caesar|Gaius Júlíus Caesar]].]]
Um miðja [[1. öld f.Kr.]] mynduðu þeir [[Júlíus Caesar]], [[Pompeius]] og [[Marcus Licinius Crassus|Crassus]] með sér leynilegt bandalag um stjórn ríkisins, hið svonefnda [[fyrra þremenningasambandið|fyrra þremenningasamband]]. Þegar Caesar hafði náð [[Gallía|Gallíu]] undir rómversk yfirráð leiddi árekstur milli hans og öldungaráðsins til annars borgarastríðs, þar sem Pompeius stjórnaði herjum öldungaráðsins. Caesar hafði sigur og var gerður einvaldur (''dictator'') til lífstíðar.<ref>Sjá Scullard (1982) kafla VI-VII.</ref> Árið [[44 f.Kr.]] var Caesar ráðinn af dögum af hópi öldungaráðsmanna sem voru mótfallnir einveldi Caesars og vildu koma á löglegri stjórn að nýju. Það mistókst en í kjölfarið varð til [[síðara þremenningasambandið]] með samkomulagi milli [[Oktavíanus]]ar, erfingja Caesars, og tveggja fyrrum stuðningsmanna Caesars, [[Marcus Antonius|Marcusar Antoniusar]] og [[Marcus Aemilius Lepidus|Lepidusar]] og skiptu þeir með sér völdunum. Þetta bandalag leystist fljótt upp og varð til þess að Oktavíanur og Marcus Antonius kepptust um völd. Þegar skarst í odda með þeim sigraði Oktavíanus Marcus Antonius og [[Kleópatra|Kleópötru]] [[Egyptaland]]sdrottningu í [[Orrustan við Actíum|orrustunni við Actíum]] árið [[31 f.Kr.]]
Í kjölfarið varð Oktavíanus óumdeildur valdhafi Rómar, og þótt að nafninu til hafi hann einungis gegnt ýmsum embættum rómverska lýðveldisins var hann þó í raun nokkurs konar einvaldur allt til æviloka. Hann hélt völdum í yfir fjóra áratugi og mótaði á þeim tíma vald [[Keisari|keisarans]]. Venjan er að telja Oktavíanus fyrsta keisarann og miða upphaf keisaratíðar hans við árið [[27 f.Kr.]] er samkomulag náðist milli hans og öldungaráðsins um völd hans en öldungaráðið veitti honum að því tilefni virðingarheitið [[Ágústus]].
{{Rómaveldi}}
| |||