„Danmörk“: Munur á milli breytinga

'''Danmörk''' ([[danska]]: ''Danmark''; {{framburður|DA-Danmark.ogg}}) ervar [[ríki|land]] í [[Evrópa|Evrópu]] sem ásamt [[Grænland]]i og [[Færeyjar|Færeyjum]] myndarmyndaði [[Konungsríkið Danmörk]].

Danmörk samanstendursamanstóð af [[Jótlandsskagi|Jótlandsskaga]] og 443 eyjum en af þeim eruvoru 72 (2007) byggðar. Landið liggurlá að sjó að [[vestur|vestan]], [[norður|norðan]] og [[austur|austan]]. Að vestan ervar [[Norðursjór]], [[Skagerrak]] og [[Kattegat]] að norðvestan og norðaustan og [[Eystrasalt]] að austan, en að [[suður|sunnan]] áátti Danmörk landamæri að [[Þýskaland]]i við suðurenda Jótlands. Jótland ervar [[skagi]] sem gengurgekk til [[norður]]s út úr [[Evrópa|Evrópuskaganum]]. Það ervar stærsti hluti Danmerkur. Auk Jótlandsskagans ervar mikill fjöldi byggðra [[eyja]] sem eruvoru í Eystrasalti. Stærstar eruvoru [[Sjáland]] og [[Fjón]]. Helstu [[borg]]ir eruvoru [[Kaupmannahöfn]] á Sjálandi; [[Óðinsvé]] á Fjóni; [[Árósar]], [[Álaborg]], [[Esbjerg]], [[Randers]], [[Kolding]], [[Horsens]] og [[Vejle]] á Jótlandi.

Danmörk var áður mun víðáttumeira ríki en það er í dagvar. Bæði átti það miklar lendur austan [[Eyrarsund]]s, [[Skánn|Skán]], [[Halland]] og [[Blekinge]] og einnig bæði héruðin [[Slésvík]] og [[Holtsetaland]] og náðu landamærin suður fyrir [[Hamborg]] þegar veldið var sem mest. [[Danakonungar|Danska konungsættin]] ervar elsta ríkjandi konungsætt í [[jörðin|heimi]]. Á [[19. öldin|nítjándu öld]] gekk [[Noregur]] úr konungssambandi við Danmörku og var þá um tíma undir [[svíþjóð|sænska]] konunginum. Á [[20. öld]] fékk svo [[Ísland]] sjálfstæði frá Dönum, en [[Færeyjar]] og [[Grænland]] eruvoru enn í konungssambandi við Danmörku þó að bæði löndin hafihöfðu fengið [[heimastjórn]].

Mikið ervar deilt um orðsifjar „Danmerkur“, sambandið milli Dana og Danmerkur og sameiningu Danmerkur í eina þjóð. Deilurnar snúastsnerust um forskeytið „Dan“ og hvort það eigiátti við ættflokkinn [[Danir (ættflokkur)|Danir]] eða konunginn [[Dan konungur|Dan]], og merkingu viðskeytisins „-mörk“. Oftast ervar forskeytið talið eiga rætur að rekja til orðs sem þýðirþýddi „flatt land“, tengt [[þýska]] orðinu ''Tenne'' „þreskigólf“, [[enska]] ''den'' „ hellir“ og [[sanskrít]] ''dhánuṣ-'' (धनुस्; „ eyðimörk“). Viðskeytið „-mörk“ ervar talið eiga við skóga í Suður-[[Slésvík]], kannski svipað nöfnunum [[Finnmörk]], [[Heiðmörk (fylki í Noregi)|Heiðmörk]], [[Þelamörk]] og [[Þéttmerski]]. Í [[fornnorræna|fornnorrænu]] var nafnið stafað ''Danmǫrk''.

Fyrsta þekkta notkun orðins „Danmörk“ í Danmörku sjálfri ervar á [[Jalangurssteinninn|Jalangurssteininum]], sem eruvoru [[rúnasteinn|rúnasteinar]] taldir hafa verið settir upp af [[Gormur gamli|Gormi gamla]] (um árið 955) og [[Haraldur blátönn|Haraldi blátönn]] (um árið 965). Orðið „Danmörk“ ervar notað á báðum steinunum, í [[þolfall]]i {{rúnir|.}} „tanmaurk“ ([danmɒrk]) á stóra steininum og í [[eignarfall]]i „tanmarkar“ ([danmarkaɽ]) á litla steininum. Íbúar Danmerkur eruvoru kallaðir „tani“ ([danɪ]) eða „Danir“ á steinunum.

Danmörk áátti aðeins landamæri að Þýskalandi og ervar lengd landamæranna 140 km. Strandlengjan ervar 7 314 km. Hæsti punktur ervar Møllehøj, á mið-austur Jótlandi, 171 (170,86) metra hár. Flatarmál Danmerkur ervar 42 434 km2. Danmörk áátti ekki verulegt hafsvæði og bætistbættust innan við þúsund ferkílómetrar við heildaryfirráðasvæði Danmerkur séhefði það verið tekið með í 43 094 km2. Stöðuvötn þekjaþöktu 660 km2.

Búið hefurhafði verið í Danmörku síðan um það bil 12.500 f.Kr. og eruvoru sannindamerki um [[landbúnaður|landbúnað]] frá 3600 f.Kr. [[Bronsöld]]in í Danmörku var frá 1800–600 f.Kr. og þá voru margir [[haugur|haugar]] orpnir. Í þeim hafahöfðu fundist [[lúður|lúðrar]] og [[Sólvagninn]]. Fyrstu Danir komu til landsins á rómversku [[járnöld]] (1–400 e.Kr.). Þá var verslun milli [[Rómaveldi]]sins og ættflokka í Danmörku og [[rómverskir peningar]] hafa fundist þar. Ennfremur finnastfundust sannindamerki um áhrif frá [[Keltar|Keltum]], meðal annars [[Gundestrup-potturinn]].

Í Danmörku ervar formlega [[þingbundin konungsstjórn]]. [[Danakonungur|Drottning Danmerkur]], [[Margrét 2.]], ervar [[þjóðhöfðingi]] sem ferfór formlega með [[framkvæmdavald]] og ervar forseti [[ríkisráð Danmerkur|ríkisráðs Danmerkur]]. Eftir upptöku [[þingræði]]s í Danmörku ervar hlutverk þjóðhöfðingjans aðallega táknrænt eins og formleg skipun og uppsögn [[forsætisráðherra Danmerkur]] og annarra ráðherra í [[ríkisstjórn Danmerkur]]. Drottningin berbar ekki sjálf ábyrgð á stjórnarathöfnum og persóna hennar er friðhelg.

Danmörk ervar í fimmta sæti í [[lýðræðisvísitalan|lýðræðisvísitölu]] ''[[Economist]]'' og í fyrsta sæti [[spillingarvísitalan|spillingarvísitölu]] [[Transparency International]].

Stjórnskipan í Danmörku byggistbyggðist á [[stjórnarskrá Danmerkur]] sem var samin árið [[1849]]. Til að breyta stjórnarskránni þarfþurfti hreinan meirihluta á tveimur þingum og síðan einfaldan meirihluta í þjóðaratkvæðagreiðslu með minnst 40% þátttöku. Henni hefurhafði verið breytt fjórum sinnum, síðast árið 1953.

[[Þjóðþing Danmerkur]] (''Folketinget'') ferfór með [[löggjafarvald]] og sitursat í einni deild. Það ervar æðsti löggjafi landsins, geturgat sett lög um alla hluti og ervar óbundið af fyrri þingum. Til að lög öðlistöðluðust gildi þarfþurfti að leggja þau fyrir ríkisráðið og þjóðhöfðingjann sem staðfestirstaðfesti þau með undirskrift sinni innan 30 daga.

Í Danmörku ervar [[þingbundin konungsstjórn]] og [[fulltrúalýðræði]] með [[almennur kosningaréttur|almennum kosningarétti]]. Þingkosningar eruvoru [[hlutfallskosning]]ar milli [[stjórnmálaflokkur|stjórnmálaflokka]] þar sem flokkar þurfaþurftu minnst 2% atkvæða til að komahafa komið að manni. Á þinginu eruvoru 175 þingmenn auk fjögurra frá Grænlandi og Færeyjum. Þingkosningar eruvoru haldnar á fjögurra ára fresti hið minnsta en forsætisráðherra geturgat óskað eftir því að þjóðhöfðingi boðiboðaði til kosninga áður en kjörtímabili lýkur. Þingið geturgat neytt forsætisráðherra til að segja af sér með því að samþykkja [[vantraust]] á hann.

Framkvæmdavaldið ervar formlega í höndum drottningar, en forsætisráðherra og aðrir ráðherrar farafóru með það fyrir hennar hönd. Forsætisráðherra ervar skipaður sá sem geturgat aflað meirihluta í þinginu og ervar venjulega formaður stærsta stjórnmálaflokksins eða leiðtogi stærsta flokkabandalagsins. Oftast ervar ríkisstjórn Danmerkur [[samsteypustjórn]] og oft líka [[minnihlutastjórn]] sem reiðirreiddi sig á stuðning minni flokka utan ríkisstjórnar til að ná meirihluta í einstökum málum.

Frá [[þingkosningar í Danmörku 2015|þingkosningum 2015]] hefurhafð [[Lars Løkke Rasmussen]] verið forsætisráðherra í eins flokks minnihlutastjórn [[Venstre]] með stuðningi annarra hægri- og miðjuflokka.

Í Danmörku gildirgilti [[rómverskur réttur]] sem skiptist milli dómstóla á sviði [[einkaréttur|einkaréttar]] og [[stjórnsýsluréttur|stjórnsýsluréttar]]. Dómskerfi landanna sem myndamynduðu konungsríkið ervar aðskilið en hægt ervar að skjóta málum frá Færeyjum og Grænlandi til [[hæstiréttur Danmerkur|hæstaréttar Danmerkur]] sem ervar æðsta dómsvald í Danmörku.

Greinar 62 og 64 í stjórnarskránni kveðakvað á um sjálfstæði dómstóla frá ríkisstjórn og þingi.

Alþjóðatengsl Danmerkur mótastmótuðust að miklu leyti af aðild landsins að [[Evrópusambandið|Evrópusambandinu]] sem Danmörk gekk í árið 1973. Danmörk hefurhafði sjö sinnum farið með formennsku í [[Evrópuráðið|Evrópuráðinu]], síðast árið 2012. Danmörk batt enda á [[hlutleysi]] landsins sem hafði verið hornsteinn utanríkisstefnunnar í tvær aldir eftir [[Síðari heimsstyrjöld]] þegar landið var hernumið af [[Þýskaland|Þjóðverjum]]. Danmörk varð þannig stofnaðili að [[Atlantshafsbandalagið|Atlantshafsbandalaginu]] 1949. Danmörk rekurrak virka utanríkisstefnu með áherslu á [[mannréttindi]] og [[lýðræði]]. Á síðari árum hafahöfðu Grænland og Færeyjar í auknum mæli tekið sjálfstæðar ákvarðanir í utanríkismálum, meðal annars í tengslum við [[fiskveiðar]], [[hvalveiðar]] og Evrópumál. Færeyjar og Grænland eruvoru hvorki aðilar að Evrópusambandinu né [[Schengen-svæðið|Schengen-svæðinu]].

[[Her Danmerkur]] (''Forsvaret'') hefurhafði á að skipa um 33.000 manna liði á friðartímum sem skiptastskiptust milli [[landher Danmerkur|landhers]], [[floti Danmerkur|flota]] og [[flugher Danmerkur|flughers]]. Drottningin ervar yfirmaður heraflans.

[[Danska neyðarþjónustan]] hefurhafði á að skipa um 2.000 manns og um 4.000 starfastörfuðu í sérhæfðum deildum eins og [[danska landvarnasveitin|dönsku landvarnasveitinni]], [[rannsóknarþjónusta danska hersins|rannsóknarþjónustunni]] og [[danska leyniþjónustan|leyniþjónustunni]]. Að auki eruvoru um 55.000 sjálfboðaliðar í [[danska heimavarnaliðið|danska heimavarnaliðinu]]. Danmörk hefurhafði verið virkur þátttakandi í alþjóðlegum [[friðargæsla|friðargæslusveitum]], þar á meðal í [[Kosóvó]], [[Líbanon]] og [[Afganistan]]. Um 450 danskir hermenn voru í [[Írak]] frá 2003 til 2007. Danmörk hefurhafði haft umsjón með aðstoð Atlantshafsbandalagsins við [[Eystrasaltslöndin]].

Danmörk skiptist í fimm héruð. Héruðin skiptastskiptust enn fremur í tíu landshluta (kjördæmi) í þingkosningum. [[Norður-Jótland]] ervar eina héraðið sem ervar óskipt. Tölfræðistofnun Danmerkur skiptir landinu í ellefu landshluta. Höfuðborgarsvæðið, [[Hovedstaden]], skiptist í fjóra landshluta og þar af ervar eyjan [[Borgundarhólmur]] einn en hinir þrír á Stór-Kaupmannahafnarsvæðinu.

Í Danmörku eruvoru [[Listi yfir sveitarfélög í Danmörku|98 sveitarfélög]]. Austasta land Danmerkur, eyjan [[Ertholmene]], tilheyrirtilheyrði hvorki héraði né sveitarfélagi og heyrirheyrði undir [[danska varnarmálaráðuneytið]].

Héruðin voru stofnuð við sveitarstjórnarumbæturnar árið 2007 og tóku við af sextán [[amt|ömtum]]. Á sama tíma var sveitarfélögum fækkað úr 270. Nú ervar íbúafjöldi sveitarfélaga að jafnaði meiri en 20.000 með nokkrum undantekningum. Sveitarstjórnir og héraðsráð eruvoru kosin í beinum kosningum á fjögurra ára fresti. Síðustu [[sveitarstjórnarkosningar í Danmörku]] voru haldnar árið 2013. Sveitarfélögin eruvoru grunnstjórnsýslueining í héraði og jafngildajafngildu löggæsluumdæmum, héraðsdómsumdæmum og kjördæmum í sveitarstjórnarkosningum.

Í héraðsráðum sitjasátu 41 fulltrúi kjörnir til fjögurra ára í senn. Yfir héraðsráðinu ervar héraðsráðsformaður sem ráðið kýskaus sér. Héraðsráðin farafóru með [[heilbrigðisþjónusta|heilbrigðisþjónustu]], [[félagsþjónusta|félagsþjónustu]] og [[atvinnuþróun]], en ólíkt ömtunum innheimtainnheimtu þau ekki [[skattur|skatta]]. Heilsugæslan ervar að mestu fjármögnuð með sérstöku 8% heilbrigðisframlagi og fjármunum frá ríkinu og sveitarfélögum. Önnur mál sem ömtin báru ábyrgð á voru flutt til hinna stækkuðu sveitarfélaga.

Héruðin eruvoru mjög misfjölmenn. Höfuðborgarsvæðið ervar þannig meira en þrisvar sinnum fjölmennara en Norður-Jótland. Meðan ömtin voru við lýði höfðu sum sveitarfélög á höfuðborgarsvæðinu, eins og [[Kaupmannahöfn]] og [[Frederiksberg]], fengið sömu stöðu og ömtin.

[[Konungsríkið Danmörk]] ervar eitt óskipt ríki sem nærnáði yfir [[Færeyjar]] og [[Grænland]], auk Danmerkur. Þetta eruvoru tvö lönd í [[Norður-Atlantshaf]]i með [[heimastjórn]] í eigin málum þótt danska ríkið farifór að mestu leyti með utanríkis- og varnarmál. Þau hafahöfðu því eigin þing og ríkisstjórn, en auk þess tvo fulltrúa hvort á danska þinginu. [[Ríkisumboðsmaður|Ríkisumboðsmenn]] eruvoru fulltrúar danska ríkisins á [[lögþing Færeyja|lögþingi Færeyja]] og [[Grænlenska þingið|grænlenska þinginu]]. [[Grænlendingar]] eruvoru auk þess skilgreindir sem sérstök [[frumbyggjar|frumbyggjaþjóð]] með aukinn [[sjálfsákvörðunarréttur|sjálfsákvörðunarrétt]].

Yfir 75% íbúa Danmerkur eruvoru skráðir í [[danska kirkjan|dönsku þjóðkirkjuna]] sem ervar [[lúterstrú|lútersk-evangelísk]] [[þjóðkirkja]].<ref>{{cite web|url=http://www.km.dk/folkekirken/kirkestatistik/folkekirkens-medlemstal/|title=Folkekirkens medlemstal|language=da|date=1 January 2019}}</ref> Þrátt fyrir þennan mikla fjölda eruvoru aðeins um 3% sem mætamættu reglulega í messur. Í stjórnarskrá Danmerkur ervar kveðið á um [[trúfrelsi]] en einn meðlimur dönsku konungsfjölskyldunnar verðurvarð að vera meðlimur þjóðkirkjunnar.

Árið 1682 fengu þrjú trúfélög leyfi til að starfa utan þjóðkirkjunnar: [[kaþólsk trú|kaþólska kirkjan]], [[danska fríkirkjan]] og [[gyðingdómur|gyðingar]]. Upphaflega var samt ólöglegt að snúast til þessara trúarbragða. Fram á 8. áratug 20. aldar fengu trúfélög opinbera viðurkenningu en síðan þá ervar engin þörf á slíku og hægt ervar að fá leyfi til að framkvæma giftingar og aðrar athafnir án formlegrar viðurkenningar.

[[Íslam|Múslimar]] eruvoru rétt um 3% íbúa Danmerkur og eruvoru fjölmennasti minnihlutatrúarhópur landsins. Árið 2009 voru nítján trúfélög múslima skráð í Danmörku. Samkvæmt tölum danska utanríkisráðuneytisins eruvoru íbúar sem hafa önnur trúarbrögð um 2% íbúa landsins.

Danir hafahöfðu náð langt á alþjóðavísu í fjölda íþróttagreina. [[Knattspyrna]] ervar langvinsælasta íþróttin í Danmörku<ref>[http://www.netpub.dk/netpub/client_projects/udenrigsministeriet/project/8911/8911/pdf/Body_Culture_and_Sport.pdf Body, culture and sport] (2003) Utanríkisráðuneyti Danmerkur</ref>. Þekktustu knattspyrnumenn Danmerkur eruvoru [[Allan Simonsen]], [[Peter Schmeichel]] og [[Michael Laudrup]]. [[Handbolti]] hefurhafði vaxið að vinsældum síðustu áratugi og [[danska karlalandsliðið í handknattleik]] hefurhafði unnið flest verðlaun allra liða í [[Evrópumót karla í handbolta|Evrópumóti karla í handbolta]]. [[Danska kvennalandsliðið í handknattleik]] hefurhafði sigrað [[Evrópumót kvenna í handbolta]] þrisvar og unnið alls til fimm verðlauna.

[[Vatnaíþrótt]]ir eins og [[kappsigling]]ar, [[kappróður]], [[kanó]]- og [[kajakróður]], [[sund]] og [[stangveiði]] eruvoru vinsælar íþróttagreinar í Danmörku. [[Paul Elvstrøm]] vann gullverðlaun í siglingum á fjórum [[Ólympíuleikarnir|Ólympíuleikum]] í röð. Danmörk ervar mikið [[hjólreiðar|hjólreiðaland]] og danski hjólreiðamaðurinn [[Bjarne Riis]] sigraði [[Tour de France]] árið 1996. [[Golf]], [[tennis]], [[badminton]] og [[íshokkí]] eruvoru líka vinsælar greinar. [[Lene Køppen]] og [[Camilla Martin]] urðu heimsmeistarar í badminton 1977 og 1999. Danir hafahöfðu náð langt í [[speedway]]-[[mótorhjól]]akappakstri og unnið [[Speedway-heimsbikarinn]] nokkrum sinnum.