|
Djass er oft kallaður „hin klassíska tónlist Bandaríkjanna“ en djassinn er ein af elstu og dáðustu tónlistarstefnum sem komið hafa frá [[Norður-Ameríka|Norður-Ameríku]]. Sögu djassins má rekja aftur á fyrri hluta [[20. öldin|20. aldarinnar]] í Bandaríkjunum og hefur hann verið áberandi hluti af menningu bandarískra blökkumanna í meira en 100 ár. Rætur djassins má rekja til bandarísku borganna [[New Orleans]], [[New York-borg|New York]] og [[Chicago]] og lifir þessi tónlistarlega hefð góðu lífi í þessum borgum enn þann dag í dag.<ref>http://www.historyjazz.com/index.html</ref>
Það sem einkennir djasstónlistina er sterkur hrynjandi, dapurlegir tónar, einleikskaflar og melódíur sem eru leiknar af fingrum fram. Í gegnum sögu djassins hafa þessi einkenni verið sterkustu áhrifavaldarnir í að skapa þessa frumlegu tónlistarstefnu. Djassinn bar einnig með sér ýmsar nýjungar í tónlistarheiminn og má þar til dæmis nefna að trommusettiðdjasstónlistarmenn varkynntu uppgötvaðtrommusettið aftil djasstónlistarmönnumsögunnar.<ref>http://www.historyjazz.com/jazzhistory.html</ref>
Þau hljóðfæri sem mest eru notuð í djassi eru [[saxófónn]], [[klarinett]], [[flauta]], [[trompet]], [[píanó]], [[gítar]], [[banjo|banjó]], [[túba]], [[bassi]], [[söngur]], [[trommusett]] og [[básúna]].
[[Mynd:Louis Armstrong restored.jpg|thumb|right|[[Louis Armstrong]] átti þátt í því að gera djass vinsælan um allan heim.]]
Djass þróaðist út frá blöndu af [[blús]], [[ragtime tónlist|ragtime-tónlist]], lúðraflokkumtónlist lúðrasveita, ýmissi evrópskri tónlist, spirituals og einnig óhefbundinni danstónlist sem mátti heyra á götum Storyville red-light hverfirauðljósahverfisins í New Orleans í lok [[19. öldin|19. aldarinnar]]. Þar má meðal annars nefna að King Oliver, kornettleikari sem Louis Armstrong leit gríðarlega mikið upp til, var mikið með tónleika á þessum tímum.<ref>http://www.swingmusic.net/getready.html</ref>
Fyrsta tónlistarstefnan sem kalla má djass þróaðist í New Orleans. Þar þróaðistvarð til sérstakur stíll sem síðar var kallaður Dixieland. TónlistinTónlistina var samin afsömdu mörgummargir litlumlitlir hópumhópar hljóðfæraleikara sem spunnu tónana hver fyrir sig og tvinnuðu þaðsvo saman í eina heild sem náði að halda jafnvægi í tónlistarlegu flæði. Margir þessara tónlistarmanna kunnu ekki að lesa nótur en spunnu tónlistina út fráaf mikilli tilfinningu í samfloti við aðra meðlimi hljómsveitarinnar.<ref>http://theurbandaily.com/black-music-month/the-real-story-of-rock/billjohnson/the-evolution-of-jazz-music/</ref>
== Helstu tegundir djasstónlistar ==
=== Sveifludjass ===
{{Aðalgrein|Sveifludjass}}
Sveiflutónlist (swing) stóð upp úr á þriðja áratugnum. Á þessum tíma þá voru flestar djass hljómsveitirnardjasshljómsveitir fjölmennar og notuðust viðnotuðu mikið afúrval hljóðfærumhljóðfæra. Swingið þróaðist útupp fráúr New Orleans -djassinum og var kraftmikið og hressandi þar sem því fylgdu margar nýjungar í tónlist. Sveiflutónlist var einnig mikil danstónlist sem fékk góð viðbrögð frá hlustendum og varð fljótt mjög vinsæl. Þrátt fyrir að sveiflutónlist væri samleikstónlist þá gaf þaðhún flytjendum tónlistarmönnunumsínum einnig tækifæri til þess að spinna melódíur og prófareyna aðsig takavið einleik en það gat oft verið mjög flókið að framkvæma.<ref>http://www.apassion4jazz.net/popup/swing.html</ref> Einna þekktustu sveiflutónlistarmennirnir eru [[Louis Armstrong]], [[Duke Ellington]], [[Ella Fitzgerald]] og einnig [[Billie Holiday]].<ref>http://xroads.virginia.edu/~asi/musi212/emily/eartist.html</ref>
=== Klassískur djass ===
{{Aðalgrein|Klassískur djass}}
Klassískur djass varð til í New Orleans í byrjun 1920. aldarinnar. Sú stefna bauð ekki eins mikið upp á það og aðrar stefnur að hljóðfæraleikararnir gætu leikið einleik. Í klassískum djass snerist tónlistin meira um það að hver leikmaður í hljómsveitinni myndi leggjalegði sitt af mörkum í sameiginlegum hljóðfæraleik svo úr yrði margbrotin tónlist. Klassískur djass varð til út frá lúðrasveitum sem spiluðu í samkvæmum og á dansleikjum sem áttu sér stað í lok 19. aldar og í byrjun þeirrar 20. Aldar.<ref>http://www.apassion4jazz.net/popup/classic.html</ref>
=== Bíbop ===
{{Aðalgrein|Bíbop}}
Bíbop, sem stundum er kallað boptónlist, þróaðist í byrjun fimmta áratugsins og var orðið gífurlega vinsælt um árið 1945. Megin frumkvöðlar voru saxófónleikarinn [[Charlie Parker]] og trompetleikarinn [[Dizzy Gillespie]]. Einnig má nefna trommuleikarann [[Max Roach]] og bassaleikarann [[Ray Brown]] sem voru mjög áberandi í þessari tónlistarstefnu.<ref>http://jazz.about.com/od/historyjazztimeline/tp/Ten_Bebop_Musicians.htm</ref> Fram að þessum tíma einkenndist djassinn af spuna sem átti rætur sínar að rekja í melódískum línum. Bíbop-einleikarar stunduðu hljóma spuna og forðuðust oft melódíuna alveg eftir fyrsta viðlagið. Þeim var þá frjálst að leika af fingrum fram svo lengi sem það passaði inn í hljóma uppbyggingu lagsins. ▼
▲Bíbop, sem stundum er kallað boptónlist, þróaðist í byrjun fimmta áratugsins og var orðið gífurlega vinsælt um árið 1945. MeginHelstu frumkvöðlar þeirrar stefnu voru saxófónleikarinn [[Charlie Parker]] og trompetleikarinn [[Dizzy Gillespie]]. Einnig má nefna trommuleikarann [[Max Roach]] og bassaleikarann [[Ray Brown]] sem voru mjög áberandi í þessari tónlistarstefnu.<ref>http://jazz.about.com/od/historyjazztimeline/tp/Ten_Bebop_Musicians.htm</ref> Fram að þessum tíma einkenndist djassinn af spuna sem átti rætur sínar að rekja í melódískum línum. Bíbop-einleikarar stunduðu hljóma spunahljómaspuna og forðuðust oft melódíuna alveg eftir fyrsta viðlagið. Þeim var þá frjálst að leika af fingrum fram svo lengi sem það passaði inn í hljóma uppbygginguhljómauppbyggingu lagsins.
Ólíkt sveiflutónlistinni skildi boptónlist sig snemma frá danstónlist og varð að sjálfstæðri listgrein og rauf hugsanleg auglýsingleg gildi þess. Bíbop sem þótti í byrjun vera rótæk tónlistarstefna varð það grunnur fyrir allar nýjungar í djassi sem fylgdu á eftir.<ref>http://www.apassion4jazz.net/popup/bebop.html</ref> ▼
▲Ólíkt sveiflutónlistinni skildi boptónlist sig snemma frá danstónlist og varð að sjálfstæðri listgrein og raufsem hugsanleggerði auglýsinglegminna gildiút þessá viðskiptaleg gildi. BíbopBíboppið, sem þótti í byrjun vera rótækróttæk tónlistarstefna , varð þaðþó grunnur fyrirundir allar nýjungar í djassi sem fylgdu á eftir.<ref>http://www.apassion4jazz.net/popup/bebop.html</ref>
=== Dixieland ===
{{Aðalgrein|Dixieland}}
Í blús og ragtime tónlist ásam öðrum tónlistarstefnum var farið að notast við lúðrasveitir í byrjun þriðja áratugarins í New Orleans, Louisiana. Úr því varð til ný tegund tónlistar sem kallaðist Dixieland djass. Dixieland er einnig þekkt sem hefðbundinn djass þar sem það var fyrsta tónlistarstefnan sem hægt var að kalla djass. Þegar Dixieland djassinn fór að njóta meiri vinsæla þá breiddist hann norður frá til Chicago, New York, [[Kansas City]] og alveg til [[Kalifornía|Kaliforníu]]. ▼
▲ÍÞegar flytjendur blús og ragtime -tónlistar, tónlist ásamásamt öðrum tónlistarstefnum , var fariðtóku að notastnýta viðsér lúðrasveitir í byrjun þriðja áratugarins í New Orleans, Louisiana . Úr því, varð til ný tegund tónlistar sem kallaðist Dixieland -djass. Dixieland -tónlist er einnig þekkt sem hefðbundinn djass þar sem þaðhún var e.t.v. fyrsta tónlistarstefnan sem hægt var að kalla djass. Þegar Dixieland -djassinn fór að njóta meiri vinsæla þá breiddist hann norðurút til fránorðurs til Chicago, New York , og [[Kansas City]] og alvegsvo vestur til [[Kalifornía|Kaliforníu]].
Nafnið „Dixieland“ var líklegast dregið frá djasshljómsveitinni [[The Original Dixieland Jazz Band]], sem var hljómsveit frá New Orleans. Hún gerði fyrstu hljóðupptökuna af þessari tegund tónlistar sem var í boði fyrir almenning. Þessar hljóðupptökur voru gífurlega vinsælar og hljómsveitin hlaut alþjóðlega frægð. ▼Dixieland tónlist var vanalega spiluð án söngvara. Tónlistin var þekkt fyrir jafnan og oft upbeat hraða, 4/4 takt og hrynjanda sem var í ýktum triplet sveiflustíl. ▼
▲Nafnið „Dixieland“ var líklegast dregið fráaf djasshljómsveitinni [[The Original Dixieland Jazz Band]], sem var hljómsveit frá New Orleans. Hún gerði fyrstu hljóðupptökuna af þessari tegund tónlistar sem var í boðialmenningur fyrirgat almenningnálgast. Þessar hljóðupptökur voru gífurlega vinsælar og hljómsveitin hlaut alþjóðlega frægð.
Meðal frægra Dixieland djass listamanna má nefna trompetleikarann og söngvarinn Louis Armstrong sem er einn áhrifaríkasti djasslistamaður sögunnar og píanóleikarann [[Jelly Roll Morton]], klarinettleikarann [[Sidney Bechet]], hljómsveitarstjórnandann og trompetleikarann [[King Oliver]] og Duke Ellington. Sumir gagnrýnendur hafa reyndar haldið því fram að tónlist Dukes Ellington hafi ekki verið djass vegna þess að hún væri of skipulögð og auk þess stjórnað af hljómsveitarstjóra.<ref>http://www.hypermusic.ca/jazz/dixie.html</ref> ▼▲Dixieland -tónlist var vanalega spiluðeinungis leikin, þ.e.án söngvara. Tónlistin var þekkt fyrir jafnan og oft upbeat hraða, 4/4 takt og hrynjandahrynjandi sem var í ýktum triplet sveiflustíl.
▲Meðal frægra Dixieland djass listamanna-djasslistamanna má nefna trompetleikarann og söngvarinn Louis Armstrong sem er einn áhrifaríkasti djasslistamaður sögunnar og píanóleikarann [[Jelly Roll Morton]], klarinettleikarann [[Sidney Bechet]], hljómsveitarstjórnandann og trompetleikarann [[King Oliver]] og Duke Ellington. Sumir gagnrýnendur hafa reyndar haldið því fram að tónlist Dukes Ellington hafi ekki verið djass vegna þess að hún væri of skipulögð og auk þess stjórnaðundir afstjórn hljómsveitarstjóra.<ref>http://www.hypermusic.ca/jazz/dixie.html</ref>
=== Svalur djass ===
{{Aðalgrein|Svalur djass}}
Svalur djass (cool djass) þróaðist beint út frá bíbop á seinni hluta [[1941-1950|fimmta]] og fram á [[1951-1960|sjötta áratuginn]]. Svalur djass er þýðari blanda af bíbop og sveiflutónlist. Tónarnir eru harmónískari og dýnamíkin er mun mýkri. Samspilið endurheimti mikilvægi sitt og tónlistarmennirnir voru meira í takt við hver annan. Svalur djass hlaut viðurnefnið Vesturstrandardjass (West Coast Jazz) og kom það til vegna þess hve margar nýjungar komu frá [[Los Angeles]]. Svalur djass hafði náð útbreiðslu um öll Bandaríkin í lok sjötta áratugarins og þá höfðu tónlistarmenn frá austurströndinni einnig náð að setja mark sitt á stefnuna. Hljómsveitarstjórnandinn og trompetleikarinn [[Miles Davis]] var mjög áberandi á vettvangi svala djassins og einnig trompetleikarinn [[Chet Baker]].<ref>http://www.apassion4jazz.net/popup/cool.html</ref>
=== Hörð boptónlist ===
{{Aðalgrein|Hörð boptónlist}}
Hörð boptónlist kom fram árið 1955 og þróaðist út frá bíbop. Í harðri boptónlist voru melódíurnar oft hjartnæmari og var uppbygging þeirra stundum fengin að láni frá [[Taktur og tregi|takti og trega]] (Rythm and Blues) og jafnvel trúartónlist (Gospel). Takturinn var fágaðri og fjölbreyttari heldur en bíbop djasinn var á fimmta áratugnum. Píanóleikarinn [[Horace Silver]] er þekktur fyrir að vera stór frumkvöðull innan harðrar boptónlistar. Sviðsljósinu var samt að miklu leyti stolið frá harðri boptónlist af svala djassinum sem var í gangi á sama tíma. ▼
▲Hörð boptónlist kom fram árið 1955 og þróaðist út frá bíbop. Í harðri boptónlist voru melódíurnar oft hjartnæmari og var uppbygging þeirra stundum fengin að láni frá [[Taktur og tregi|takti og trega]] ( RythmRhythm and Blues) og jafnvel trúartónlist (Gospel). Takturinn var fágaðri og fjölbreyttari heldur en í bíbop - djasinn var ádjassi fimmta áratugnumáratugarins. Píanóleikarinn [[Horace Silver]] er þekktur fyrir að vera stórmikill frumkvöðull innan harðrar boptónlistar. SviðsljósinuÞó varmá samtsegja að miklusvali leyti stolið frá harðri boptónlist af svala djassinumdjassinn sem var í gangi á sama tíma hafi að miklu leyti stolið sviðsljósinu frá harðri boptónlist.
Um miðjan [[1961-1970|sjöunda áratuginn]] hafði harði bopdjassinn klofnað í póst-bop, modal djass og sálardjass. Hörð boptónlist birtist síðan aftur á sjónarsviðinu sem stór áhrifavaldur snemma á þessari öld.<ref>http://www.apassion4jazz.net/popup/hardbop.html</ref> ▼
▲Um miðjan [[1961-1970|sjöunda áratuginn]] hafði harði bopdjassinn klofnað í póst-bop, modal djass og sálardjass. Hörð boptónlist birtist síðan aftur á sjónarsviðinu sem stórmikill áhrifavaldur snemma á þessari öld.<ref>http://www.apassion4jazz.net/popup/hardbop.html</ref>
=== Modal djass ===
{{Aðalgrein|Modal djass}}
Modal djass kom fram á sjónarsviðið snemma á sjöunda áratugnum og varð til þegar sólóistarsólóista í minni samleikshópum byrjuðufór að þyrsta eftir nýjum leiðum í gerð spuna. Þá sóttu sumir hljóðfæraleikaranna í að leita út fyrir hefðbundna vestræna tónstiga. Með því að sækja innblástur í kirkjutónlist miðalda, þar sem hafa breytilegt bilbilið milli helstu tóna tónstigans er breytilegt, fundu djassiðkendur nýjan innblástur. Einleikarar gátu nú losað sig undan takmörkunum hefðbundinna tónstiga og fundið nýjar harmoníur í leik sínum. Þetta gagnaðist sérstaklega píanóleikurum og gítaristum sem og trompet- og saxafónleikurumsaxófónleikurum. Píanistinn [[Bill Evans]] er sérstaklega þekktur fyrir hvernig hann leikur djass samkvæmt modal-hugmyndafræðinni.<ref>http://www.apassion4jazz.net/popup/modal.html</ref>
=== Sálardjass ===
{{Aðalgrein|Sálardjass}}
Sálardjass (Soul djass) kom fram á sjöunda áratugnum. Sálardjassinn var leiddur fráaf harða bop-djassinum og er hann áreiðanlega vinsælasta tegund af djassi frá sínum tíma. Í sálardjassinum reynir einlikarinneinleikarinn að skapa spennandi tónlistarupplifun fyrir tónleikargestitónleikagesti með því að spinna síbreytilega hljómaganga. Samleikshópurinn einbeitir sér að hrynjandi „grúvi“ sem byggist í kringum sterka en einnig fjölbreytta bassalínu. Horace Silver hafði sterk áhrif á stílinn með því að blanda saman angurværuangurværum og oft gospel-ættuðum píanóhljómum saman í verkverkum sínsínum.<ref>http://www.apassion4jazz.net/timeline.html</ref>
=== Póst-bop ===
{{Aðalgrein|Póst-bop}}
Póst-bop hófst árið 1979 þegar nýir tónlistarmenn spruttu fram og komu með ferska nálgun á hörðum bopdjass sjöunda áratugarins. Í staðinn fyrir að færa harða boptónlist yfir í „grúv“ og „funk“ hrynjanda, sem hafði þróast kynslóð áður, bætti þessi nýja kynslóð ungra tónlistarmanna áhrifum frá [[1971-1980|áttunda]] og [[1981-1990|níunda áratugnum]] amma þín er bílskúr.
=== Evrópskur djass ===
{{Aðalgrein|Evrópskur djass}}
Djass var ekki spilaður mikið í Evrópu fyrr en á sjötta áratuginumáratugnum. Helsta skýringin á því er líklegast sú að djasstónlist var blökkumannatónlist og blökkumenn bjuggu aðallega í Bandaríkjunum á þessum tíma. [[Seinni heimstyrjöldin]] átti stóran þátt í því að flytja þessa tónlist til Evrópu en fáir evrópskir tónlistarmenn voru jafn flinkir í að spila djass og Bandaríkjamenn. En þegar evrópskir tónlistarmenn kynntust frjálsumfrjálsa djassidjassinum (Free Jazz) byrjaði tónlistarstefnan að blómstra hjá þeim og Evrópubúar tóku vel á móti þessari frjálsufrjálslyndu tónlistarstefnu.<ref>http://www.scaruffi.com/history/jazz16f.html</ref>
== Tilvísanir ==
| 