„Hvalir“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
m Removing Link GA template (handled by wikidata) |
Fanneybjork (spjall | framlög) Ekkert breytingarágrip |
||
Lína 24:
[[Hvalveiðar]] eru mjög umdeildar og nú orðið er lítil eftirspurn eftir hvalafurðum. Því hafa flestar hvalveiðiþjóðir dregið mjög úr hvalveiðum eða hætt þeim alveg. Hvalveiðar í atvinnuskyni voru bannaðar á Íslandi árið [[1986]], en þær hófust aftur að einhverju leyti haustið [[2006]].
'''Hvalir''' (fræðiheiti: ''Cetacea'') eru ættbálkur spendýra sem samanstendur af stórhvelum, höfrungum og hnísum. Hvalir er sá ættbálkur spendýra sem best er aðlöguð til sjávarlífs en þeir hafa aðlagast lífinu í sjónum fullkomlega og eru að engu leyti háðir landi.
Ættbálkur
hvala telur yfir áttatíu tegundir sem skiptast í tvo undirættbálka: skíðishvali og tannhvali, en til tannhvala teljast bæði höfrungar og hnísur.Talið er að skiptingin í undirættbálkana hafi orðið fyrir 34 milljónum ára síðan.
=== Útlit og líffræði ===
Skrokkur þeirra
er snældu- eða spólulaga, en straumlínulaga líkamsbyggingin er helsta einkenni
hvala. Hálsliðir þeirra eru nánast samvaxnir og hafa hvalir því afar litla
hreyfigetu í hálsi. Annað einkenni hvala eru óvenju stórir kjálkar sem teygjast
langt fram á við á höfðinu, og eitt eða tvö blástursop ofan á höfðinu. af Framlimirnir hafa mótast í bægsli. Afturlimirnir eru líffæraleifar sem ekki tengjast hryggnum og eru faldir innan skrokksins. Hvalir hafa kröftugar
sporðblöðkur sem eru aðal sundfæri þeirra. Sporðblöðkurnar eru alltaf láréttar
öfugt við hjá fiskunum, og geta stærstu skíðishvalirnir og háhyrningar náð allt
að 50 km hraða á klukkustund. Flestir
hvalir hafa einnig bakugga en engin bein eru í sporðblöðunum né bakuggunum,
heldur eingöngu trefjar, fita og brjósk.
Hvalir geta verið frá 2,6
metrum og 135kg (dverg búrhvalir) að 34m og 190 tonn að þyngd líkt og
Steypireyður sem er stærsta dýr jarðarinnar. Sumum tegundum er líffræðilegur
munur á kynjunum, hjá mörgum skíðishvölum er kvendýrin stærri en karldýrin, en
öfugt farið hjá tannhvölum.
=== Fjölgun og lífsferill ===
Hvalir eru svokölluð legkökuspendýr. Æxlun og líffræðilegur
þroski hvala er eins og hjá okkur mönnunum. Hvalir verða kynþroska frá þriggja
til tíu ára aldurs, en það er breytilegt eftir tegund. Hvalkýr eru yfirleitt
frjóar einu sinni á ári oftast á haustinn. Meðgangan er yfirleitt 10-14 mánuðir.
Meðagöngunni líkur með burði og kálfurinn verður háður móður sinni með næringu
og vernd fyrstu misserin. Oftast eignast
hvalkúrin eitt afkvæmi í einu en mun sjaldgæfara er að eignast tvö afkvæmi.
<nowiki> </nowiki>Þegar kálfurinn fæðist kemur
sporðurinn ætíð fyrst, þar sem kálfurinn fær súrefni í móðurkviði, sem kemur í
veg fyrir að kálfurinn drukkni við fæðingu. Þegar kálfurinn er svo alveg fæddur
fer hann strax upp að yfirboði sjávar, með hjálp móður sinnar eða annars hvals,
til þess að ná fyrsta andadrættinum. Hvalkýr hafa enga spena, en til þess að
kálfurinn fái mjólk leggst kýrin á hliðina og sprautar upp í hann mjólkinni.
Kálfar stærri tegunda drekka allt að 250 l af mjólk á dag. Þegar þeir fæðast
geta þeir vegið um 1 tonn. Kálfarnir stækka ört og geta þyngst um 100kg á
sólarhring.
<nowiki> </nowiki>Æxlunarhraði stórhvala er ekki
mikill, en stór skíðishvalur kemur einum kálfi til hvals á tveggja til fjögurra
ára fresti. Sumar tegundir ala kálfa sína í hlýjum sjó og eru þar mánuðum
saman. Í byrjun sumars halda hvalirnir svo aftur í kaldari sjó á
heimskautasvæðunum til að nýta sér ríkulegt fæðuframboð þar.
=== Fæðunám ===
Skíðishvalir éta aðallega átu (smá krabbadýr) en tannhvalir
éta að mestu leyti fisk. Hvalir éta því fisk, en eru einnig að einhverju leyti
í samkeppni við fiskinn um fæðu. Áætlað hefur verið að þær rúmlega 80 tegundir
hvala í heiminum éti um það bil 3-5 sinnum meira en fiskveiðifloti allra landa
aflar eða um 300-500 milljón tonn af sjávarfangi árlega. Hrefnur eru
atkvæðimestar í áti á fiskum en talið er að þær éti um 1 milljón tonna af fiski
árlega.
<nowiki> </nowiki>Skíðishvalirnir hafa sérstakan
síubúnað til að afla sér fæðu, í stað tanna tannhvalana, sem kallast skíði.
Skíðin eru einskonar plötur sem vaxa niður úr efri kjálka hvalanna og eru í
laginu eins og rétthyrndur þríhyrningur. Fjöldi hára er síðan á langhliðinni
sem snýr inn í munn hvalana. Stærð og fjöldi skíða er mismunandi eftir tegundum
en þau geta orðið rúmlega 400 og allt að 4 metrar að lengd. Síunin fer þannig
fram að þeir fylla ginið af sjó sem síðan er þrýst út aftur með tungunni og
fæðan situr eftir. Helsta fæða skíðishvala er eins og áður sagði áta, en þeir
nærast einnig á svifdýrum og smáfiskum.
<nowiki> </nowiki>Tannhvalirnir hafa aftur á móti
keilulaga tennur. Tennurnar eru mis margar eftir tegundum, allt frá tveimur upp
í tugi. Tennurnar eru notaðar til að grípa bráðina og bíta í sundur, en ekki
til að tyggja. Tannhvalir lifa eins og áður sagði flestir á fisk, en sumir éta
einnig smokkfiska og kolkrabba, og enn aðrir éta önnur dýr eins og seli eða
sæljón, jafnvel aðra hvali.
=== Skynfæri, samskipti og gáfur ===
Eyru hvala hafa aðlagast sjávarlífi og eru því öðruvísi en
eyru manna. Hvalir hafa ekki sjáanleg eyru. Í stað þess að hljóð fara í gegn um
ytri eyra í mið eyrað meðtaka hvalir hljóð í gegnum hálsinn og þaðan í innra
eyra. Tannhveli senda frá sér hátíðni hljóð frá líffæri sem kallast melon. Melon er mest byggt upp af fitu og stærð þess
er mismunandi eftir tegundum. Því stærra melon því háðari eru tegundirnar því.
Augu hvala eru fremur lítil miðað við stærð þeirra, en þrátt
fyrir það hafa þeir ágætis sjón. Augun eru á hliðum höfuðsins svo sjón þeirra
byggist á tveimur flötum. Í sjó geta hvalir séð um 10,7 metra en sjá ekki eins vel ofansjávar. Hvalir sjá
einnig bæði í björtu og þegar dimmt er. Ekki er vitað með vissu hvort að hvalir
sjái liti en talið er að þeir geri það ekki.
Hvalir hafa ekkert lyktarskyn og lítið bragðskyn eða ekkert bragðskyn.
Þrátt fyrir það virðast sumar tegundir tannhvala frekar vilja eina tegund fiska
en aðra sem bendir til þess að þeir skynji eitthvað tengt bragði eða lykt.
Rödd hvala er talin hafa mikið notagildi. Sumar tegundir,
eins og hnúfubakar, hafa samskipti með einskonar hvalasöng. Þessi hljóð geta
verið mjög hávær, en það er mismunandi eftir tegundum. Sumar tegundir hvala
notast aðeins við einskonar smelli en aðrir notast við einskonar söng.
<nowiki> </nowiki>Nokkrar tegundir eru þekktar fyrir
að líkja eftir tali manna og telja vísindamenn að þetta bendi til sterkrar
löngunar hvala til þess að hafa samskipti við menn.
Hvalir eru taldir kunna að kenna, læra, vinna saman og
syrgja. Minni hvalir eru þekktir fyrir að taka þátt í flóknum leikjum. Þeir
synda t.d. um og mynda stöðuga byli og framleiða loftbólur - þeir leika sér einnig að því að sprengja
loftbólurnar, eða búa til fleiri minni. Stærri hvalir eru líka taldir taka þátt
í leikjum, hvalurinn skilur sporðinn eftir fyrir ofan vatnsyfirborðið í nokkurn
tíma – það kallast að sigla.
=== Hvalir við Ísland ===
Í hafinu við Ísland finnast margar hvalategundir þó sumar
þeirra dvelji aðeins stutt þar. 23 tegundir finnast á íslensku hafsvæði en
sumar þeirra dvelja stutt, eins og áður sagði og fara hér aðeins um. Hafið er
tegundnum þó mikilvægt í ætisleit.
Um 12 tegundir hvala teljast algengar við Ísland. Fimm
þeirra eru skíðishvalir en sjö tannhvalir.
Flestar þessara tegunda eru að aukast hér við land, þar má nefna Steypireyði
Balaenoptera musculus, Langreyði, Balanoptera physalus, Hnúfubakar, Megaptera
novaeangliae, Búrhvalir, Physeter catodon. Fækkun hefur orðið á Hrefnum,
Balanoptera acutorostrata en engin breyting hefur verið á stofni Sandreyða,
Balanoptera borealis, og Grindhvala, Globicephala melas. Breytingar á nokkrum
algengum tegundum við Ísland eru þó óþekktar, er þar má nefna Hnísur, Phocoena
phocoena, Leiftur, Lagenorhynchus actus, Hnýðingur, Lagenorhynchus albirostris,
Háhyrningur, Orcinus orca, og Andanefjur, Hyperoodon ampullatus.
Hér við land nærast stóru reyðarhvalirnir aðallega á dýrasvifi.
Hnúfubakar nærast á dýrasvifi jafnt og uppsjávarfiskum. Hrefnur hér við land
lifa á breytilegu fæði en aðallega er talið að hún nærist á sandsílum,
botnfiskum og síld. Tannhvalirnir nærast fyrst og fremst á fisk og smokkfiskum
en háhyrningar étur mikið til sjófugla og önnur sjávarspendýr – en hér við land
éta þeir einnig mikið af síld.
Talið er að hvalir hér við land innbyrgði um sex milljón tonn af sjávardýrum á hverju
ári – yfir tvær milljón tonna af því er fiskur – aðallega loðna og aðrir uppsjávarfiskar
en einnig umtalsvert magn botnfiska. Heildarfiskát hvala er samkvæmt þessum útreikningum
álíka mikið og mesti afli Íslendinga upp úr sjó fyrr og síðar.
Skiptar skoðanir eru á því hvort að át hvala hafi áhrif á stornstærð
fiskistofna hér við land. Samkvæmt nýlegum rannsóknum ætti að vera hægt að auka
afla af þorsk og loðnu um 20% ef stofnum af hrefnu, langreyðum og hnúfubökum er
haldið í um 70% af hámarksstærð. Aðrir hafa bent á að áður en atvinnuveiðar hófust
hafi fiski- og hvalastofnar lifað saman í höfunum og fiskistofnar vaxið
samhliða hvalastofnunum. {{commonscat|Cetacea|hvölum}}
{{Stubbur|líffræði}}
| |||