Wikipedia

„Grænlenska“: Munur á milli breytinga

Fletta í gegnum breytingarskrá
← Eldri breytingNýrri breyting →
Efni eytt Efni bætt við
MyndræntWiki-texti
Xqbot (spjall | framlög)
Vélmenni
58.618 breytingar
Tæmdi síðuna
Lína 1:
{{tungumál|nafn=Kalaallisut
|nafn2=Kalaallisut
|ættarlitur=lawngreen
|ríki=[[Grænland]] ([[Danmörk]])
|svæði=[[Norður-Ameríka]]
|talendur=um það bil 50 þúsund
|sæti=''Ekki meðal 100 efstu''
|ætt=[[Eskimó-aleutísk tungumál|Eskimó-aleutíska málaættin]]<br />
&nbsp;[[Inuíta mál]]''
|stafróf=[[Grænlenska stafrófið]]
|þjóð=[[Grænland]] ([[Danmörk]])
|stýrt af=[[Oqaasileriffik]]
|iso1=kl
|iso2=kal
|iso3=kal
|sil=KAL}}
 
'''Grænlenska''' (grænlenska: ''kalaallit oqaasii'' eða ''kalaallisut'') er [[inuíta tungumál]] af [[Eskimó-aleutísk tungumál|eskimó-aleutísku málaættinni]] sem töluð er á [[Grænland]]i og er náskylt þeim málum sem [[Inuítar]] tala í [[Kanada]] og [[Bandaríkin|Bandaríska]] fylkinu [[Alaska]]. Um það bil 50.000 manns tala grænlensku en hluti þeirra er [[tvítyngd]]ur og talar [[danska|dönsku]] sem annað mál. Mælendur grænlensku eru þar með fleiri en mælendur allra annarra [[Eskimó-aleutísk tungumál|eskimó-aleutískra mála]] samanlagt.
 
Saga Grænlands hefur verið rannsökuð lengi og málvísindamenn og fornleifafræðingar eru nú á þeirri skoðun að forfeður núverandi Grænlendinga (burtséð frá Evrópskum innflytjendum) hafi flust til landsins í fjórum lotum. Fólkið, sem settist þar að, var í öllum tilvikum [[Thule-inuítar]]. Mállýskurnar í Grænlensku endurspegla á vissan hátt þessar lotur.
 
Stöðluð grænlenska sem nú er notuð í fjölmiðlum, skólum og opinberu samhengi hefur þróast aðallega úr miðvesturgrænlenska mállýskusvæðinu. Þar er höfuðborgin [[Nuuk]], sem áður var kölluð á dönsku [[Godthåb]]. Grundvöllurinn að grænlenskri bókmenntahefð var lagður þar á árunum um [[1860]].
 
== Þróun ritmáls ==
Þróun ritmáls á grænlensku á sér stutta sögu enda höfðu inuítar þar ekkert eigið ritmál fremur en aðrir inuítar fyrir komu evrópumanna til Grænlands í annað sinn. Fyrstu skipulögðu tilraunina til að skrifa grænlensku gerði [[Hans Egede]] ([[1680]]-[[1758]]) og meðhjálpara hans Albert Topp en árið [[1728]] gerðu þeir tilraun til þess að þýða sköpunarsögu [[Biblía|Biblíunar]]. Sonur Hans Egedes, Poul Egede ([[1708]]-[[1789]]), gaf út orðabók á grænlensku, [[danska|dönsku]] og [[latína|latínu]].
Grundvöllur að fyrstu kerfisbundnu stafsetningunni lagði hins vegar [[trúboð|mótmælendatrúboðinn]], [[herrnhutari]]nn [[Samuel Kleinschmidt]] ([[1814]]-[[1886]]) árið [[1851]]. Kleinschmidt var hljóðfræðingur sem bjó til grænlenska stafsetningu sem varðveitti form stofna og viðskeyta á líkan hátt í öllum samsetningum. Málið varð þess vegna auðvelt í lestri en stafsetningin erfið vegna þess að það voru engin augljós tengsl á milli hljóðs og ritunar. Framburður viðskeytanna fer nefnilega eftir umhverfinu.
Stafsetning Kleinschmidts kom að góðum notum við þýðingu Biblíunnar en til þess varð að þróa grænlenskan orðaforða á fleiri sviðum, t.d. hugtök um samfélagstengsl, tegundir náttúru og siðfræðihugtök sem höfðu ekki verið áður til í grænlensku.
 
Réttritun Kleinschmidts var notuð fram til [[1973]] þegar tekin var upp ný ''hljóðfræðistafsetning'' sem auðveldaði ritun grænlensku mikið vegna þess að ritmálið endurspeglar nú að mestu framburðinn. Sjá grein um [[grænlenska stafrófið]].
 
== Grænlenskar mállýskur ==
 
Í grænlensku eru þrjár meginmállýskur: ''avanersuaq'' (nyrsti hluti Grænlands), ''tunu'' (Austur-Grænland) og ''kitaa'' (Vestur-Grænland). Innan þessara meginsvæða eru allmargar undirmállýskur, sérstaklega á það við um vesturgrænlensku. Þrátt fyrir að mállýskur ystu mállýskusvæðanna séu ekki beinlínis gagnkvæmt skiljanlegar er uppbygging tungumálsins á öllu svæðinu eins.
 
== Nokkur enkenni grænlensku ==
 
Grænlenska, kalaallisut, er mjög greinilega frábrugðin [[Indó-evrópsk mál|indóevrópskum]] málum. Í þeim málum eru yfirleitt einn eða fáir stofnar í hverju orði (eins og t.d. skólabók sem er samsett af stofnunum skóli + bók) en í kalaallisut eru oftast margir stofnar í einu orði. Það hefur í för með sér að orðin eru löng og flókin. Tungumál, þar sem stofnar eru límdir saman, eru kölluð '''viðskeytamál''', (á [[enska|ensku]] kallast þau ''agglutinating language'', sbr. enska orðið glue) og eru þau afar algeng í mörgum tungumálum, öðrum en þeim indóevrópsku.
 
Sérhvert orð getur tekið við næstum óendanlega mörgum myndum ummæla eða orðatiltækja. Viðskeytin geta stigbreyst, sýnt blæbrigði, tíma, staðfest eða hrakið o.s.frv. Það hefur stofn, mörg viðskeyti og persónuendingu. En einnig er hægt að tengja endingar við stofna og láta þar með í ljós ákveðið fall.
 
Fleirtala er mynduð með -t, þannig er inúit fleirtala af inúk sem merkir maður.
 
== Tengt efni ==
* [http://www.oqaasileriffik.gl Oqaasileriffik - Grænlensk málnefndin]
* [http://www.norden.org/pub/uddannelse/sprog/sk/N2004011.pdf Norðurlandamálin með rótum og fótum]
* [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=kal Grænlenskt Inuktitut á Ethnologue]
 
{{Wiktionary|grænlenska}}
 
[[Flokkur:Norðurlönd]]
[[Flokkur:Eskimó-aleútísk tungumál]]
[[Flokkur:Grænland]]
[[Flokkur:Grænlenska]]
 
[[ar:لغة جرينلاندية]]
[[ast:Groenlandés]]
[[bar:Grönländische Sproch]]
[[bg:Гренландски език]]
[[br:Greunlandeg]]
[[ca:Grenlandès]]
[[cs:Grónština]]
[[da:Grønlandsk (sprog)]]
[[de:Grönländische Sprache]]
[[el:Γροιλανδική γλώσσα]]
[[en:Greenlandic language]]
[[eo:Gronlanda lingvo]]
[[es:Idioma groenlandés]]
[[et:Grööni keel]]
[[eu:Groenlandiera]]
[[fa:زبان گرینلندی]]
[[fi:Grönlannin kieli]]
[[fo:Grønlendskt mál]]
[[fr:Groenlandais]]
[[frr:Greenluns]]
[[gl:Lingua grenlandesa]]
[[gv:Greenlynnish]]
[[he:גרינלנדית]]
[[hi:ग्रीनलैंडिक भाषा]]
[[hr:Grenlandski jezik]]
[[hsb:Grönlandšćina]]
[[hu:Grönlandi nyelv]]
[[id:Bahasa Kalaallisut]]
[[it:Lingua groenlandese]]
[[ja:グリーンランド語]]
[[ka:გრენლანდიური ენა]]
[[kl:Kalaallisut]]
[[ko:그린란드어]]
[[ku:Kalaallisut]]
[[la:Lingua Groenlandica]]
[[lt:Grenlandų kalba]]
[[mhr:Гренланд йылме]]
[[nl:Groenlands]]
[[nn:Grønlandsk]]
[[no:Grønlandsk]]
[[pl:Język grenlandzki]]
[[pms:Lenga inuktitut, greenlandic]]
[[pt:Língua groenlandesa]]
[[qu:Kalalit simi]]
[[ru:Гренландский язык]]
[[scn:Lingua groenlannisa]]
[[sh:Grenlandski jezik]]
[[simple:Greenlandic language]]
[[sk:Grónčina]]
[[sl:Grenlandščina]]
[[sr:Гренландски језик]]
[[sv:Grönländska]]
[[ta:கிரீன்லாந்து மொழி]]
[[th:ภาษากะลาลลิซุต]]
[[tr:Grönlandca]]
[[udm:Гренландиысь инуит кыл]]
[[uk:Ґренландська мова]]
[[vec:Kalaallisut]]
[[vi:Tiếng Greenland]]
[[zh:格陵兰语]]
[[zh-min-nan:Chheⁿ-tē-gú]]
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/wiki/Grænlenska“