Déjà vu
Hugtakið déjà vu (orðið er franskt og þýðir „séð áður/þegar séð“) er notað til að lýsa þeirri upplifun að hafa orðið fyrir atburði áður eða séð stað áður án þess að kunna skýringu á því. Frakkinn Émile Boirac kom fyrstur með nafnið að baki þessu, en hann var mikill áhugamaður um sálfræðileg fyrirbæri. Þeir sem upplifa déjà vu lýsa því sem að maður kannist við eitthvað sem maður ætti ekki að geta kannast við, en sagt er að 70% fólks hafi upplifað eitthverja útgáfu déjà vu, og að fólk á aldrinum 15-25 ára sé líklegast til að upplifa déjà vu. Déjà vu gerir ekki boð á undan sér og ekki er mögulegt að spá fyrir um það. Hér er um nokkuð flókið fyrirbæri að ræða og margar mismunandi kenningar hafa verið settar fram til að skýra hvers vegna við upplifum déjà vu. Svissneski fræðimaðurinn Arthur Funkhouser hefur haldið því fram að til séu nokkrar „déjà-upplifanir“, og til að fræðast betur um fyrirbærið þarf að taka meira tillit til blæbrigðanna á milli atvikanna. Hann hefur flokkað déjà vu í nokkra flokka t.d.:
- Déjà vécu – eitthvað sem manni finnst hann hafa áður upplifað.
- Dæmi: Þú ert úti að borða með vinum þínum, og þið farið að ræða eitthver málefni og þá finnst þér allt í einu eins og þú hafir upplifað þetta áður – sömu vinir, sami matur og sama umræðuefni.
- Déjà senti – eitthvað sem manni finnst hann hafa skynjað áður.
- Dæmi: Þú ert að taka í höndina á nýjum vinnufélaga og finnst þú hafa get nákvæmlega þetta áður.
- Déjà visité – einhver staður sem manni finnst hann hafa séð áður.
- Dæmi: Þú kemur í fyrsta skipti til Englands, og skoðar ákveðna kirkju, og á einhverjum stað á einhverjum tímapunkti finnst þér eins og þú hafir staðið á nákvæmlega sama stað áður.
Déjà vu hefur einnig verið tengt við geðklofa og gagnaugablaðsflogaköst og sagt hefur að hjá flogaveikum sé déjà vu forsmekkur að flogakasti.
Déjà vu truflar veruleikaskynið því maður skynjar upplifunina bæði sem nýja og gamla. Svo virðist sem flogaveikir upplifi dejà vu lengur en aðrir, það getur varað í nokkra sólarhringa en varir annars hjá venjulegu fólki í nokkrar sekúndur eða mínútur. Einnig er hægt að framkalla déjà vu með dáleiðslu, t.d. ef dáleiddur maður er látinn heyra ákveðna tónlist sem hann hefur ekki heyrt áður og svo beðinn um að gleyma laginu, finnst honum lagið einstaklega kunnulegt þegar hann vaknar aftur.