Pizza

(Endurbeint frá Pitsa)

Pizza[1] eða pítsa (einnig flatbaka, en íslenskur ritháttur er pitsa[1] samkvæmt Stafsetningarorðabókinni[2]) er flatur brauðbotn, oftast kringlóttur, hulinn tómatsósu og osti, ásamt annarskonar áleggi ef vill. Osturinn er venjulega mozzarella eða „pizza-ostur“. Hægt er að nota ýmislegt sem álegg ofan á pizzu, til dæmis hakkað kjöt, sneiddar pylsur og annað kjötálegg af ýmsu tagi (t.d. pepperóní eða skinku), ávexti og grænmeti (t.d. ananas, ólífur, banana, tómata, lauk, papriku, hvítlauk og sveppi). Ýmislegt krydd er hægt að nota til að bragðbæta pizzuna enn frekar. Skorpan er venjulega ekki meðhöndluð sérstaklega, en þó er t.d. hægt að krydda hana, olíubera eða jafnvel fylla með osti.

Pizza með sveppum, ólífum o.fl.

Pizzu er hægt að snæða á veitingastöðum, baka hana heima eða kaupa hana tilbúna (oft frosna) í stórmörkuðum. Í mörgum löndum er hægt að panta pizzu með einu símtali og fá hana senda heim að dyrum, nýbakaða og tilbúna til átu. Pizza er venjulega snædd heit.

Hinar ýmsu gerðir af pizzum breyta

Ósvikin Napólí pizza ('a pizza Napoletana) breyta

 
Pizzur í steinofni.

Samkvæmt Associazione vera pizza napoletana er alvöru Napólí-pizzadeig gert úr hveiti, geri og vatni. Til að fá rétta útkomu þarf að nota próteinríkt hveiti, eins og notað er til brauðgerðar fremur en til kökugerðar. Deigið þarf að hnoða í höndunum eða með samþykktri vél. Eftir að deigið hefur hefast þarf að forma það í höndunum, án kökukeflis eða annarra hjálpartækja. Pizzuna þarf að baka í bjöllulaga steinofni sem kyntur er með eldiviði. Hiti ofnsins er á bilinu 400 °C til 450 °C, og pizzan er bökuð í u.þ.b. tvær mínútur. Hún á að vera mjúk, vel bökuð, ilmandi og með mjúka skorpu allan hringinn.

Klassískar Napólí-pizzur, og áleggið á þær, eru eftirfarandi:

  • Marinara eða Napolitana: tómatur, ólífuolía, oregano og hvítlaukur.
  • Margherita: tómatur, ólífuolía, fersk basilika, rifinn parmesanostur, fior-di-latte (mozzarella gerður úr kúamjólk) eða mozzarella di bufala. Sagt er að þessi pizza hafi verið búin til af Raffaele Esposito árið 1889, að áleggið hafi verið í fánalitum Ítalíu, og hún nefnd eftir eiginkonu Umbertos, konungs Ítalíu, drottningunni Margheritu af Savoja.
  • Formaggio e pomodoro: tómatur, ólífuolía og rifinn parmesan. Einnig má bæta við basilíkulaufum.

Aðrir meðlimir pizzafjölskyldunnar eru til dæmis:

  • Ripieno eða Calzone: fior-di-latte eða mozzarella di bufala, stundum er líka ricottaostur, ólífuolía, salami og annað kjöt eða grænmeti, o.s.frv.
  • Stromboli: mozzarella, kjöt, grænmeti, o.fl.

Öðruvísi pizzur breyta

Pizza er í raun orðin alþjóðleg, þar sem auðvelt er að láta áleggið falla að smekk hinna ýmsu þjóða. Pizzurnar eru í grunnatriðum eins, en hráefnið getur verið ákaflega fjölbreytt, má þar nefna ansjósur, egg, ananas, eggaldin, lambakjöt, kúskús, kjúkling, fisk og skelfisk, kjöt matreitt á þjóðlegan hátt eins og marokkóskt lambakjöt, kebab eða jafnvel tikka masala kjúkling, og óhefðbundin krydd á við karrí eða sæta taílenska kryddsósu. Á „hvíta pizzu“ (pizza bianca) er ekki notuð tómatsósa, en í stað hennar er oft notað pestó eða mjólkurvörur á borð við sýrðan rjóma.

Hawaii-pizza er kanadísk uppfinning, en áleggið á henni er yfirleitt tómatsósa, ostur, skinka og ananas. Ýmsir gera grín að Hawaii-pizzunni fyrir að vera afbrigði sem villtist of langt frá sínum ítalska uppruna, en aðrir fúlsa við henni vegna þeirra áhrifa sem sætur ananasinn hefur á bragðið.

Pizzur geta ýmist verið með þunnum brauðbotni (á ítalska vísu) eða með þykkara brauði (pönnupizza).

Sagan breyta

Ævaforn hefð er fyrir bakstri flatbrauðs í löndunum í kringum Miðjarðarhafið. Þess konar brauð var kynnt fyrir íbúum á suðurhluta Ítalíu af fyrstu grísku nýlenduherrunum. Jafnvel er talið að brauðið eigi rætur að rekja til Persíu.

Í bókmenntaheiminum er fyrst minnst á pizzu í þriðju bók Eneasarkviðu Virgils. Í fyrstu sögu Rómar, sem Marcus Porcius Cato ritaði, er talað um flata deigskífu með ólífuolíu, jurtum og hunangi, sem bökuð var á steinum. Frekari vísbendingar má finna í rústum Pompei frá árinu 79 eftir Krist, en þar fundu fornleifafræðingar n.k. verslanir sem líkjast nútíma pizzustöðum.

Tómaturinn var lengi vel talinn eitraður, eftir að hann barst til Evrópu á 16. öld. En í lok 18. aldar voru jafnvel hinir fátækustu í nágrenni Napólí farnir að nota þá ofan á flata gerbrauðið sitt, og rétturinn varð sífellt vinsælli. Pizzan varð aðdráttarafl á ferðamenn og þeir hættu sér í auknum mæli inn í fátækrahverfi Napólí til að prófa þennan sérrétt heimamanna. Ekki eru heimildir um að ostur og tómatar hafi verið notað saman á pizzu fyrr en seint á 19. öld.

Pizzan á Íslandi breyta

Pizza er líklega fyrst nefnd í ferðalýsingu frá Róm sem birtist í vikublaðinu Fálkanum 1951, en þar segir svo: „Sums staðar í Róm rekst maður líka á staði, sem heita pizzeria, þar er sérstaklega framreiddur neapolitanskur matur, sem nefnist pizza, en það er eins konar svellþykk pönnukaka, með ansjósum, olívum, rifnum osti og tómötum í.“[3]

Þann 1. apríl 1960 auglýsti veitingahúsið Naustið í Reykjavík ítalskan matseðil og þar var meðal annars boðið upp á Pizza a la maison. Kann það að hafa verið í fyrsta sinn sem boðið var upp á pizzu á íslenskum veitingastað. Fyrstu uppskriftirnar að pizzum birtust í blöðum vorið 1962 og heimabakaðar pizzur ruddu sér smátt og smátt rúms á næstu árum. Fyrsti íslenski veitingastaðurinn sem bauð að staðaldri upp á pizzu var líklega Smárakaffi við Laugaveg.[4] Þar var meðal annars boðið upp á spaghettipizzu, hamborgarapizzu, ananaspizzu og sígaunapizzu.

Á næstu árum fóru nokkrir veitingastaðir að bjóða upp á pizzur og einnig fóru að fást frosnar pizzur og tilbúnir pizzubotnar og pizzudeig í verslunum. Fyrsti eiginlegi pizzuveitingastaðurinn var þó Hornið við Hafnarstræti, sem hóf starfsemi 1979.[5] Þar var raunar fleira en pizzur í boði en staðurinn varð þó fyrst og fremst þekktur fyrir þær og á næstu árum fjölgaði mjög veitingastöðum sem sumir buðu eingöngu upp á pizzur.

Íslenskt heiti breyta

Þegar fyrst var farið að baka og selja pizzur á Íslandi héldu þær alþjóðlega heitinu (eða voru kallaðar „pressugerskökur með áleggi“) en þegar stafurinn z var felldur út úr íslenskri stafsetningu nema í sérnöfnum af erlendum uppruna kom upp vandamál varðandi heiti pizzunnar. Íslensk málnefnd lagði til heitið flatbaka en það náði lítilli fótfestu. Algengast varð að íslenska heitið pizza annaðhvort sem pítsa eða pitsa og gefur Íslenskri orðabók báða möguleikana en setur (pizza) innan sviga. Rithátturinn pizza er þó langalgengastur og samkvæmt athugun á íslenskum vefsíðum þann 17. janúar árið 2006 er orðið pizza notað um 30 sinnum oftar á íslenskum vefsíðum en orðin pítsa eða pitsa.

Tenglar breyta

Tilvísanir breyta

  1. 1,0 1,1 http://www.linguist.is/skjol/rettritun_ritreglur.pdf Undir "10. Ýmis atriði", "Um Z", "Athugið 1"
  2. „Beyging orðsins „pizza". á Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls
  3. „Allar leiðir liggja til Róm“. Fálkinn, 12. tölublað 1951.
  4. „Pizzan er borin fram heit“„“. Morgunblaðið, 4. desember 1970.
  5. „Fjölbreyttur matseðill á Horninu“. Vísir, 22. september 1979.