Mongólskt ritmál

Hefðbundna mongólska ritmálið var það fyrsta af mörgum sem hönnuð voru fyrir mongólska tungu. Það var vinsælasta ritmálið þar til kýrillíska stafrófið kom til sögunnar. Með minniháttar breytingum, er hið hefðbundna lóðrétta ritmál notað enn í dag í Innri-Mongólíu til þess að skrifa bæði mongólsku og Evenkí mál sem talað er í Kína.

Saga

Mongólska ritmálið þróaðist þegar svokallað Uyghur ritmál var aðlagað að mongólskri tungu. Það var maður að nafni Tatar-Tonga, Uyghur ritari, sem kynnti ritmálið en hann var fangi í haldi Mongóla í kjölfar stríðs í kringum árið 1204. Í upphafi voru afar litlar breytingar gerðar frá Uyghur stafrófinu yfir í það mongólska en það olli vandamálum, sem dæmi var eitt rittákn notað fyrir tvö ólík hljóð í málinu og erfitt að skilja á milli, einnig vantaði tákn fyrir sum hljóð. Gallarnir voru síðar lagfærðir með smávægilegum breytingum á 17., 18., og 19. öld.

Frá 13. öld og fram á þá 15. var mongólska einnig skrifuð með kínverskum táknum, arabíska stafrófinu og letri sem kallast Phags-pa en það var tekið úr tíbetsku.

Vegna mikils þrýstings frá Sovétríkjunum var latneska stafrófið tekið til notkunar í Mongólíu árið 1931 og árið 1937 var svo skipt yfir í lkýrillíska. Mongólska ríkisstjórnin gekk svo langt að setja lög um upprætingu hins hefðbundna ritmáls árið 1941 en síðan 1994 hefur hún reynt að endurvekja það.

Hefðbundna ritmálið er skrifað lóðrétt. Uyghur og afkomendur þess; mongólska, Oirat Clear, Manchu og Buryat, eru einu lóðréttu ritmálin sem skrifuð eru frá vinstri til hægri.

Bókstafir

Bókstafir hafa þrennskonar mismunandi lögun eftir því hvar þeir standa í orði, sem upphafsstafur, inní orði eða síðasti stafur. Í sumum tilfellum eru til fleiri útgáfur af stöfum sem eru notaðar til þess að skapa betri sjónrænan samhljóm með næsta bókstaf á eftir.

Mongólska í Unicode

Staðsetning mongólsku í Unicode kerfinu er U+1800 - U+18AF. Þar eru bókstafir, tölustafir og ýmis greinamerki mongólsku, Todo ritmáls, Xibe og Manchu.

1800 ᠀ Birga	1801 ᠁ Ellipsis	1802 ᠂ Comma	1803 ᠃ Full Stop	1804 ᠄ Colon	1805 ᠅ Four Dots	1806 ᠆ Todo Soft Hyphen	1807 ᠇ Sibe Syllable Boundary Marker	1808 ᠈ Manchu Comma	1809 ᠉ Manchu Full Stop	180A ᠊ Nirugu	180B ᠋ Free Variation Selector One	180C ᠌ Free Variation Selector Two	180D ᠍ Free Variation Selector Three	180E ᠎ Vowel Separator
1810 ᠐ Zero	1811 ᠑ One	1812 ᠒ Two	1813 ᠓ Three	1814 ᠔ Four	1815 ᠕ Five	1816 ᠖ Six	1817 ᠗ Seven	1818 ᠘ Eight	1819 ᠙ Nine
1820 ᠠ A	1821 ᠡ E	1822 ᠢ I	1823 ᠣ O	1824 ᠤ U	1825 ᠥ Oe	1826 ᠦ Ue	1827 ᠧ Ee	1828 ᠨ Na	1829 ᠩ Ang	182A ᠪ Ba	182B ᠫ Pa	182C ᠬ Qa	182D ᠭ Ga	182E ᠮ Ma	182F ᠯ La
1830 ᠰ Sa	1831 ᠱ Sha	1832 ᠲ Ta	1833 ᠳ Da	1834 ᠴ Cha	1835 ᠵ Ja	1836 ᠶ Ya	1837 ᠷ Ra	1838 ᠸ Wa	1839 ᠹ Fa	183A ᠺ Ka	183B ᠻ Kha	183C ᠼ Tsa	183D ᠽ Za	183E ᠾ Haa	183F ᠿ Zra
1840 ᡀ Lha	1841 ᡁ Zhi	1842 ᡂ Chi	1843 ᡃ Todo Long Vowel Sign	1844 ᡄ Todo E	1845 ᡅ Todo I	1846 ᡆ Todo O	1847 ᡇ Todo U	1848 ᡈ Todo Oe	1849 ᡉ Todo Ue	184A ᡊ Todo Ang	184B ᡋ Todo Ba	184C ᡌ Todo Pa	184D ᡍ Todo Qa	184E ᡎ Todo Ga	184F ᡏ Todo Ma
1850 ᡐ Todo Ta	1851 ᡑ Todo Da	1852 ᡒ Todo Cha	1853 ᡓ Todo Ja	1854 ᡔ Todo Tsa	1855 ᡕ Todo Ya	1856 ᡖ Todo Wa	1857 ᡗ Todo Ka	1858 ᡘ Todo Gaa	1859 ᡙ Todo Haa	185A ᡚ Todo Jia	185B ᡛ Todo Nia	185C ᡜ Todo Dza	185D ᡝ Sibe E	185E ᡞ Sibe I	185F ᡟ Sibe Iy
1860 ᡠ Sibe Ue	1861 ᡡ Sibe U	1862 ᡢ Sibe Ang	1863 ᡣ Sibe Ka	1864 ᡤ Sibe Ga	1865 ᡥ Sibe Ha	1866 ᡦ Sibe Pa	1867 ᡧ Sibe Sha	1868 ᡨ Sibe Ta	1869 ᡩ Sibe Da	186A ᡪ Sibe Ja	186B ᡫ Sibe Fa	186C ᡬ Sibe Gaa	186D ᡭ Sibe Haa	186E ᡮ Sibe Tsa	186F ᡯ Sibe Za
1870 ᡰ Sibe Raa	1871 ᡱ Sibe Cha	1872 ᡲ Sibe Zha	1873 ᡳ Manchu I	1874 ᡴ Manchu Ka	1875 ᡵ Manchu Ra	1876 ᡶ Manchu Fa	1877 ᡷ Manchu Zha
1880 ᢀ Ali Gali Anusvara One	1881 ᢁ Ali Gali Visarga One	1882 ᢂ Ali Gali Damaru	1883 ᢃ Ali Gali Ubadama	1884 ᢄ Ali Gali Inverted Ubadama	1885 ᢅ Ali Gali Baluda	1886 ᢆ Ali Gali Three Baluda	1887 ᢇ Ali Gali A	1888 ᢈ Ali Gali I	1889 ᢉ Ali Gali Ka	188A ᢊ Ali Gali Nga	188B ᢋ Ali Gali Ca	188C ᢌ Ali Gali Tta	188D ᢍ Ali Gali Ttha	188E ᢎ Ali Gali Dda	188F ᢏ Ali Gali Nna
1890 ᢐ Ali Gali Ta	1891 ᢑ Ali Gali Da	1892 ᢒ Ali Gali Pa	1893 ᢓ Ali Gali Pha	1894 ᢔ Ali Gali Ssa	1895 ᢕ Ali Gali Zha	1896 ᢖ Ali Gali Za	1897 ᢗ Ali Gali Ah	1898 ᢘ Todo Ali Gali Ta	1899 ᢙ Todo Ali Gali Zha	189A ᢚ Manchu Ali Gali Gha	189B ᢛ Manchu Ali Gali Nga	189C ᢜ Manchu Ali Gali Ca	189D ᢝ Manchu Ali Gali Jha	189E ᢞ Manchu Ali Gali Tta	189F ᢟ Manchu Ali Gali Ddha
18A0 ᢠ Manchu Ali Gali Ta	18A1 ᢡ Manchu Ali Gali Dha	18A2 ᢢ Manchu Ali Gali Ssa	18A3 ᢣ Manchu Ali Gali Cya	18A4 ᢤ Manchu Ali Gali Zha	18A5 ᢥ Manchu Ali Gali Za	18A6 ᢦ Ali Gali Half U	18A7 ᢧ Ali Gali Half Ya	18A8 ᢨ Manchu Ali Gali Bha	18A9 ᢩ Ali Gali Dagalga	18AA ᢪ Manchu Ali Gali Lha

Vandamál

Þó svo mongólskt ritmál hafi verið til í Unicode kerfinu síðan 1999 studdi enginn af helstu hugbúnaðar/stýrikerfaframleiðendum ritmálið þar til árið 2007, þegar Windows Vista kom út og hefur það því ekki hlotið mikla útbreiðslu. Eftir að mögulegt varð velja mongólskt letur og lyklaborðsskipan í Windows Vista hafa vinsældir letursins farið vaxandi en flókin framsetning Unicode mongólsku er enn steinn í vegi útbreiðslu hennar.

Heimildir

Fyrirmynd greinarinnar var „Mongolian script“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt febrúar 2010.
www.omniglot.com