Valdaránið í Síle 1973
Valdaránið í Síle var stjórnarbylting sem her Síle gerði gegn ríkisstjórn Salvadors Allende forseta landsins þann 11. september árið 1973. Valdaránið var framið með stuðningi ríkisstjórnar Richards Nixon í Bandaríkjunum og lagði grunninn að stofnun einræðisstjórnar herforingjans Augusto Pinochet í Síle, sem entist til ársins 1990.
| Valdaránið í Síle 1973 | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hluti af kalda stríðinu og Kondóráætluninni | |||||||||
 Síleski herinn gerir sprengjuárás á forsetahöllina í Santíagó þann 11. september 1973. | |||||||||
| |||||||||
| Stríðsaðilar | |||||||||
 Ríkisstjórn Síle |
Stuðningsaðilar: | ||||||||
| Leiðtogar | |||||||||
|
Salvador Allende † |
Augusto Pinochet José Toribio Merino Gustavo Leigh César Mendoza | ||||||||
| Mannfall og tjón | |||||||||
| Alls 60 á meðan á valdaráninu stóð | |||||||||
Aðdragandi breyta
Salvador Allende, frambjóðandi Alþýðufylkingarinnar, var kjörinn forseti Síle árið 1970 og var fyrsti lýðræðislega kjörni marxíski leiðtogi í Suður-Ameríku. Í aðdraganda kosningasigurs Allende höfðu síleskir herforingjar þegar lagt á ráðin um að fremja valdarán ef Alþýðufylkingin kæmist til valda. Stjórn Allende var fljót að vinna sér óvild Bandaríkjanna þegar hún þjóðnýtti koparnámur í eigu dótturfyrirtækja bandarísku námufélaganna Anaconda og Kennecott án þess að greiða félögunum bætur.[1]
Richard Nixon Bandaríkjaforseti hafði þegar haft áhyggjur af gangi mála í Síle í aðdraganda kjörs Allende og hafði falið Richard Helms, yfirmanni bandarísku leyniþjónustunnar (CIA), að grípa til aðgerða til að „bjarga Síle“. Eftir kjör Allende heimilaði Nixon að tíu milljón dollurum yrði varið í að koma í veg fyrir valdatöku hans eða steypa honum af stóli.[2]
Þriggja ára valdatíð Allende reyndist mjög stormasöm en á fyrsta ári hans í forsetaembætti vegnaði síleska efnahaginum vel. Verg landsframleiðsla jókst um 8,6 prósent, verðbólga lækkaði úr 34,9 prósentum í 22,1 prósent og framleiðsla jókst um 12 prósentustig.[3] Sósíalísk efnahagsstefna Allende mætti harðri andspyrnu frá yfirstétt landsins og frá Bandaríkjunum, sem beittu pólitískum og efnahagslegum þrýstingi bæði leynt og ljóst til að veikja stjórn hans.[4]
Stigmögnun átaka breyta
Í október árið 1972 kom í fyrsta sinn til átaka milli ríkisstjórnarinnar og velmegandi hluta sílenska samfélagsins, sem nutu stuðnings Nixons Bandaríkjaforseta. Þann 9. október hófst verkfall vörubílstjóra sem styrkt var af bandarísku leyniþjónustunni með greiðslum upp á tvær milljónir Bandaríkjadala í samræmi við hina svokölluðu „septemberáætlun“.[5] Verkfallið, sem skipulagt var af 165 stéttarfélögum leigubílstjóra með samtals um 40.000 meðlimum, lamaði landið.
Á forsetatíð Allende ríkti verulegur óstöðugleiki í stjórnmálum Síle. Hópar róttækari stuðningsmanna hans tóku yfir margar verksmiðjur og stórar landeignir ásamt erlendum „atvinnubyltingarmönnum“. Einn af þessum hópum kallaðist Byltingarsinnaða vinstrihreyfingin (sp. Movimiento de Izquierda Revolucionaria eða MIR). Á móti þessum hópum risu upp hópar öfgahægrimanna sem stóðu fyrir pólitískum morðum og skemmdarverkum til þess að veikja ríkisstjórninna. Meðal þessara hópa var hreyfingin Föðurland og frelsi (sp. Patria y Libertad), sem hlaut fjárstuðning frá bandarísku leyniþjónustunni.[6]
Þrátt fyrir niðursveiflu í efnahag landsins jókst stuðningur við Alþýðufylkingu Allende upp í 43,2 prósent í þingkosningum árið 1973. Kristilegir demókratar hættu óformlegum stuðningi sínum við Allende og fóru að líta á stjórn hans sem ólögmæta.[7]
CIA styrkti sílesku stjórnarandstöðuna á þessum tíma um allt að 8 milljónir Bandaríkjadala til þess að reyna að fella stjórn Allende.[5] Í skýrslu CIA sem gerð var opinber árið 2000 var fjárstuðningur leyniþjónustunnar við andstæðinga Allende metinn upp á 6,8 milljónir.[8]
Brestir á þinginu breyta
Árið 1973 skiptist síleska þingið á milli heitra stuðningsmanna og svarinna andstæðinga Allende og stjórnar hans. Sósíalistarnir höfðu notið stuðnings kristilegra demókrata, en með auknum átökum í landinu gengu hinir síðarnefndu nú í lið með íhaldsmönnum og kröfðust afsagnar Allende. Þann 22. ágúst samþykkti fulltrúadeild þingsins ályktun þar sem Allende var vændur um stjórnarskrárbrot og biðlað var til stjórnarinnar að fara eftir lögum.[9] Allende svaraði þinginu með því móti að ályktunin hefði ekki náð áskyldum tveggja þriðjunga meirihluta á öldungadeild þingsins og að texti hennar bryti sjálfur gegn ýmsum ákvæðum stjórnarskrárinnar.[10]
Forsvarsmaður vantrauststillögunnar, fyrrum forsetinn Eduardo Frei Montalva, hafði áður stutt kjör Allende en sakaði hann nú um að leiða Síle í átt að kommúnísku einræði að kúbverskri fyrirmynd. Frei varð síðar einn háværasti gagnrýnandi einræðisstjórnar Pinochets í landinu og var líklega myrtur vegna andófsaðgerða sinna af leyniþjónustu Pinochets árið 1983.[11]
Valdaránið breyta
Þann 11. september árið 1973 gerði síleski herinn árás á forsetahöllina La Moneda í Santíagó. Allende var boðið að flýja landið í einkaflugvél sinni en hann neitaði að yfirgefa landið og bjóst til varnar gegn umsátursmönnunum í forsetahöllinni.[12] Allende lét lífið í átökunum um forsetahöllina og opinber skýring á dauða hans er sú að hann hafi framið sjálfsmorð með riffli sem hann hlaut að gjöf frá Fidel Castro. Lík hans fannst þegar hermenn valdaræningjanna hertóku forsetahöllina og höfuðborgina. Dóttir Allende staðfesti þann 10. júlí að faðir hennar hefði fyrirfarið sér.[13][14][15] Framkvæmd valdaránsins var bæði fljót og skilvirk og einni viku eftir upphaf þess höfðu flestir vinstrileiðtogar í landinu verið drepnir eða fangelsaðir. Augusto Pinochet, leiðtogi uppreisnarmannanna, stofnaði einræðisstjórn sem réð yfir Síle til ársins 1990.
Stuðningur Bandaríkjamanna við valdaránið breyta
Ekkert í opinberum skjölum staðfestir að Bandaríkjamenn hafi átt beina þátttöku í valdaráninu en fjöldi skjala og vitnisburða staðfestir að Bandaríkjastjórn hafi hjálpað til við að skapa skilyrðin fyrir því. Bandaríkjamenn tóku nýju stjórninni í Síle fagnandi og stofnuðu fljótt til náins samstarfs við Pinochet og félaga.[16][17] Fimm dögum eftir valdaránið hringdi bandaríski utanríkisráðherrann Henry Kissinger í Nixon forseta og lét þau orð falla að ef þeir hefðu stutt álíka valdarán á stjórnartíð Eisenhowers hefði þeim verið fagnað sem hetjum. Í upptöku af símtalinu segir Nixon að Bandaríkin hafi ekki átt beina aðild að valdaráninu en hafi skapað skilyrðin og lagt grunn að falli Allende-stjórnarinnar.[18]
Samkvæmt Hinchey-skýrslunni sem gerð var opinber árið 2000 hafði CIA ekki beðið síleska herinn um að gera uppreisn, en bandarískir leyniþjónustumenn vissu þó vel af fyrirætlunum valdaræningjanna og voru í sambandi við þá í aðdraganda valdaránsins. Þar sem bandaríska leyniþjónustan reyndi ekki að telja herforingjunum hughvarf og hafði áður reynt að koma af stað uppreisn gegn Allende árið 1970 er almennt talið að hún hafi vísvitandi litið í hina áttina þegar valdaránið var framið.[16] Bæði ríkisstjórn og leyniþjónusta Bandaríkjanna veittu herforingjastjórn Pinochets stuðning og fjárstyrk eftir valdaránið.
Í aðdraganda valdaránsins höfðu Bandaríkin jafnframt dregið verulega úr þróunaraðstoð og verslun við Síle. Jafnframt hafði verið lokað á efnahagsaðstoð til landsins frá Þróunarbanka Ameríkuríkja og Alþjóðabankanum, þar sem Bandaríkin nutu verulegra áhrifa. Síle hlaut þó áfram styrki frá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum.[19][20]
40 ára afmæli valdaránsins breyta
40 árum eftir valdaránið voru Allende og önnur fórnalömb valdaránsins heiðruð í minningarathöfnum, bæði í Síle[21] og ýmsum öðrum löndum, meðal annars í Argentínu[22] og Svíþjóð.[23]
Tilvísanir breyta
- ↑ Gabriel García Márquez (1975). „Þess vegna varð Allende að deyja“. Tímarit Máls og menningar. Sótt 26. október 2019.
- ↑ „„Mistök" fortíðar opinberuð?“. Morgunblaðið. 20. desember 1998. Sótt 26. október 2019.
- ↑ Comienzan los problemas, part of series "Icarito > Enciclopedia Virtual > Historia > Historia de Chile > Del gobierno militar a la democracia" on LaTercera.cl. Läst 22. september 2006.
- ↑ Kristian C. Gustafson. CIA Machinations in Chile in 1970: Reexamining the Record Geymt 22 desember 2019 í Wayback Machine. Skoðað 19. desember 2019.
- ↑ 5,0 5,1 „El paro que coronó el fin ó la rebelión de los patrones“ (spænska). El Periodista. 8. júní 2003.
- ↑ United States Senate Report (1975) Covert Action in Chile, 1963-1973. U.S. Government Printing Office Washington. D.C.
- ↑ Development and Breakdown of Democracy, 1830-1973, United States Library of Congress Country Studies: Chile. Undated; according to Preface, "The body of the text reflects information available as of March 31, 1994." Läst 22 september 2006.
- ↑ CIA 2000 report, page 12, published by the National Security Archive
- ↑ Agreement of the Chamber of Deputies August 22, 1973
- ↑ https://web.archive.org/web/20070814074601/http://www.josepinera.com/pag/pag_tex_respallende.htm
- ↑ „http://www.svd.se/nyheter/utrikes/chiles-expresident-mordades-med-gift_3912037.svd“.
- ↑ L. Kositsjef (23. september 1977). „„Við munum berjast þar til yfir lýkur"“. Alþýðublaðið. Sótt 19. desember 2019.
- ↑ „Arkiverade kopian“.
- ↑ http://edition.cnn.com/2011/WORLD/americas/07/19/chile.allende/index.html?hpt=hp_p1&iref=NS1
- ↑ http://www.france24.com/en/20110719-analysis-allende-remains-confirms-verdict-suicide-pinochet-exhumation-coup-1973-chile
- ↑ 16,0 16,1 Hinchey Report: CIA Activities in Chile Geymt 20 október 2009 í Wayback Machine, 18. september 2000.
- ↑ CIA Acknowledges Ties to Pinochet's Repression. Report to Congress Reveals U.S. Accountability in Chile, om Hinchey-rapporten, National Security Archive, 19. september 2000.
- ↑ The Kissinger Telcons: Kissinger Telcons on Chile, National Security Archive, Konversationen i pdf-format.
- ↑ Church Report: Covert Action in Chile 1963-1973. Geymt 11 september 2009 í Wayback Machine, 18 december 1975.
- ↑ Mabry, Don, Chile: Allende's Rise and Fall Geymt 30 október 2006 í Wayback Machine
- ↑ „Chile rinde homenaje a Salvador Allende a 40 años del golpe de Estado“.
- ↑ „Homenaje a Salvador Allende a 40 años del golpe militar en Chile“.
- ↑ „40-årsdagen av militärkuppen i Chile“.