Latnesk málfræði
- „Latnesk málfræði“ getur líka átt við bók með sama nafni.
Greinir breyta
Greinir er ekki til í latínu, hvorki ákveðinn né óákveðinn. Þar af leiðandi getur orðið „puella“ bæði þýtt „stúlka“ og „stúlkan“.
Reglan um staðsetningu sagna breyta
Sagnir í latínu hafa tilhneigingu til að standa aftast ef að þær eru í persónuhætti, þ.a.s. þær eru aftastar ef að þær standa með einhverri persónu.
Dæmi: Ancilla semper laborat
Ambáttin vinnur alltaf
„Laborat“ er þá sögn í 3.p et. og þýðir að vinna eða orðrétt „hann/hún vinnur“.
Föll breyta
Í latínu eru, ólíkt íslensku, sjö föll. Fjögur þeirra eru einnig til í íslensku en þau eru nefnifall, þolfall, þágufall og eignarfall. Latínan hefur öll þau föll að viðbættu ávarpsfalli og „ablativus“ eða sviptifalli sem er sérstakt latnesk fall og „locativus“ eða staðarfalli, sem er að mestu horfið úr málinu en er enn til í nokkrum orðum. Föllin í latínunni eru oftast í sérstakri röð sem að er svo:
- Nominativus (nefnifall)
- Vocativus (ávarpsfall)
- Accusativus (þolfall)
- Genetivus (eignarfall) (Ath. að í latínu kemur eignarfall á undan þágufalli)
- Dativus (þágufall)
- Ablativus (sviptifall)
- Locativus (staðarfall)
Nominativus (nefnifall) breyta
Nefnifallið í latínunni virkar nákvæmlega eins og nefnifallið í íslensku.
- Puella discit. („Stúlkan lærir.“)
„Puella“ er þá orðið „stúlka“ í nefnifalli.
Vocativus (ávarpsfall) breyta
Ávarpsfall er sérstakt fall og er ekki til í nútímaíslensku (þó orðið „jesús“ var eitt sinn beygt sem „jesú“ í ávarpsfalli, sjá nánar ávarpsfall í íslensku). Nafnið skýrir sig sjálft og er ávarpsfallið notað þegar er verið að ávarpa eða að tala við einhvern.
Dæmi breyta
- Þegiðu, Brutus!
- Tace, Brute!
- Og þú Brutus!
„Brute“ er þá nafnið „Brutus“ í ávarpsfalli.
Accusativus (þolfall) breyta
Þolfallið í latínu er alveg eins og þolfall í íslensku. Margar forsetningar í latínu stýra þolfalli.
Dæmi: Stúlkan elskar sjómanninn
Puella nautam amat
„Nautam“ er þá orðið „sjómaður“ í þolfalli.
Genetivus (eignarfall) breyta
Eignarfallið í latínu er alveg eins og eignarfallið í íslensku. Eini munurinn er sá að í beygingu sagna er eignarfalls-beygingin sögð á undan þágufalls-beygingunni.
Dæmi: Dóttir skáldsins er falleg
Puella poetae pulchra est
„Poeta“ er þá orðið „skáld“, og „poetae“ er þá orðið skáld í eignarfalli (eða „skáldsins“ eða „skálds“)
Dativus (þágufall) breyta
Þágufall í latínu er alveg eins og þágufallið í íslensku.
Dæmi: Stúlkan gefur sjómanninum rýting
Puella nautae sicam donat
„Nautae“ er þá orðið „sjómaður“ í þágufalli.
Ablativus (sviptifall) breyta
Ablativus eða sviptifall er sérstakt fall sem að er ekki til í íslensku, en fellur það oftast undir þágufall. Nokkrar forsetningar stýra sviptifallinu, forsetningar sem að myndu stýra þágufalli í íslensku. Sviptifall getur birst í ýmsum myndum en hér birtast bara þrjár myndir.
Ablativus instrumentalis (tækisfall) breyta
Þessi gerð af ablativus táknar tækið sem eitthvað er gert með.
Dæmi: Sjómaðurinn særir skáldið með sverði
Nauta poëta gladio vulnerat
Þarna sést að latínan hefur sleppt orðinu „með“ og notað ablativus til að fylla það upp og að orðið „gladio“ er orðið „sverð“ í ablativus fallinu.
Ablativus temporis (tímafall) breyta
Þessi ablativus táknar hvenær eitthvað er gert.
Dæmi: Ég lifi á slæmum tímum
Malis temporibus vivo
Þarna hefur orðunum „á“ og „tímum“ verið sleppt og í staðinn er orðið „temporibus“ sem þýðir „tímarnir“ og er í abl. flt.
Ablativus modi (háttarfall) breyta
Þessi ablativus táknar háttinn, hvernig eitthvað er gert.
Dæmi: Forfeður okkar ræktuði akrana af kostgæfni
Maiores nostri agros industria colebant
Þarna hefur orðunum „af kostgæfni“ verið skipt út fyrir orðið „industria“ sem að þýðir „kostgæfni“ og er í abl. et. á latínu.
Nafnorð breyta
Nafnorð í latínu eru í fimm beygingarflokkum.
1. flokkur breyta
Orð í þessum flokki eru af A-stofni og enda þau alltaf á –a. Orð í þessum flokki eru yfirleitt í kvenkyni.
2. flokkur breyta
Orð í þessum flokki eru af O-stofni. Ekki er ákveðin ending fyrir öll orðin í þessum flokki en yfirleitt enda þau á –us eða –er. Orð í þessum flokki eru yfirleitt karlkyns en einnig eru til hvorugkyns orð og enda þau á –um.
3. flokkur breyta
Orð í þessum flokki eru af L-, R-, N-, S-, C-, G-, D-, T- eða I-stofni. Þó að svona margir stofnar séu í þessum flokki hafa þessi orð sömu beygingu. Orð í þessum flokki eru ýmist karlkyns, kvenkyns eða hvorugkyns.
4. flokkur breyta
Orð í þessum flokki eru af U-stofni. Flest orð í þessum flokki eru karlkyns.
5. flokkur breyta
Orð í þessum flokki eru af E-stofni. Afar fá orð eru í þessum flokki. Flest orð í þessum flokki eru kvenkyns.
Sagnorð breyta
Í latínu eru fjórir flokkar sagnorða ásamt óreglulegum sagnorðum sem eru ekki í neinum flokki.
1. flokkur breyta
Sagnir í þessum flokki eru af A-stofni. Allar sagnir í þessum flokki enda á –o. Dæmi um orð eru: Amo = ég elska, pugno = ég berst og laboro = ég vinn.
2. flokkur breyta
Sagnir í þessum flokki eru af E-stofni. Allar sagnir í þessum flokki enda á –eo. Dæmi um orð eru: Moneo = ég áminni, video = ég sé og habeo = ég á.
3. flokkur breyta
Sagnir í þessum flokki eru af samhljóða stofni. Þessar sagnir enda á –o alveg eins og sagnir í 1. flokki en stafurinn „i“ kemur í beyginguna í öðrum persónum. Dæmi um orð eru: Scribo = ég skrifa, lego = ég les og ludo = ég leik.
4. flokkur breyta
Sagnir í þessum flokki eru af I-stofni. Allar sagnir í þessum flokki enda á –io. Dæmi um orð eru: Audio = ég heyri, munio = ég víggirði og custodio = ég gæti