„Laukur“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
ArthurBot (spjall | framlög)
m robot Bæti við: gv:Unnish
Navaro (spjall | framlög)
Ekkert breytingarágrip
Lína 13:
| binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]]
}}
'''Laukur''' er heiti sem ánær viðyfir nokkrar [[laukar|lauktegundir]]. Þær eru þekktar sem laukar en þegar notaðþað er orðiðnotað eitt sér án útskýringar áer þaðoftst viðátt yfirleittvið '''''Allium cepa'''''. Blómlaukur ''Allium cepa'' vex neðanjarðar og er notaður tilhefur að geyma [[næringarefni|næringarefnum]] handa jurtinni. Þess vegna er hann stundum talinn [[rótarhnýði]], sem hann er þó ekki. ''Allium cepa'' er aðeins ræktaður, hann vex ekki villdurvilltur. Til eru nokkrar villdarnáskyldar villtar tegundir tengdar honum sem vaxa í [[KínaMið-Asía|Mið-Asíu]].
{{Hreingerning}}
'''Laukur''' er heiti sem á við nokkrar [[laukar|lauktegundir]]. Þær eru þekktar sem laukar en þegar notað er orðið án útskýringar á það við yfirleitt '''''Allium cepa'''''. Blómlaukur ''Allium cepa'' vex neðanjarðar og er notaður til að geyma [[næringarefni|næringarefnum]] handa jurtinni. Þess vegna er hann stundum talinn [[rótarhnýði]], sem hann er ekki. ''Allium cepa'' er aðeins ræktaður, hann vex ekki villdur. Til eru nokkrar villdar tegundir tengdar honum sem vaxa í [[Kína]].
 
== Notkun ==
 
Laukar eru nokkur elstu [[grænmeti]]n sem ræktuð hafa verið. Laukar eru notaðir í alls konar réttum í mörgum menningum. Þeir fást ferskir, frosnir, niðursoðnir, brúnaðir, pæklaðir, muldir, brytjaðir og og þurrkaðir. Laukar eru oftast notaðir brytjaðir eða sneiddir og má nota þá í næstum því hvaða tegund af mat sem er, m.a. í eldöðum mat og ferskum salötum. Sjaldan eru laukar borðaðir einir, en eru bornir fram sem meðlæti með aðalréttum. Bragðið er breytilegt og ræðst af lauktegundinni.
 
Laukar sem hafa verið settir í pækil eru borðaðir sem snarl. Í [[Bretland]]i og [[Ástralía|Ástralíu]] eru þeir bornir fram með [[fiskur og franskar|fiski og frönskum]] og heita bara „pæklaðir laukar“. Laukar eru notaðir víða í [[Indland]]i og [[Pakistan]] og eru grundvallarhráefni í matseld þar. Þeir eru almennt notaðir sem grunnhráefni í [[karrí]]um eða í [[þykkni|þykknum]] og borðaðir sem aðalréttur eða meðlæti.
 
Vefir úr laukum er oft notaðir í [[menntun]] til þess að kenna notkun [[smásjá]]a, af því [[fruma|frumur]] þeirra eru alveg stórar og sjást einfaldlega án mikillar stækkunar.
 
=== Laukduft ===
 
Laukduft er [[krydd]] sem notað er til bragðbætis í matseld. Það er gert úr þurrkuðum laukum sem mulnir hafa verið mikið. Oftast eru notaðir laukar sem hafa sterkt bragð, þess vegna hefur duftið sterkt lykt. Laukduft fæst í nokkrum tegundum.
 
== Saga notkunar ==
Ýmsar tegundir af laukætt hafa verið notaðar til neyslu í nokkur árþúsund. Leifar af lauk hafa fundist í [[bronsöld|bronsaldar]]byggðum, blandaðar steinum úr [[fíkja|fíkjum]] og [[daðla|döðlum]] frá 5000 f.Kr.<ref name="selfsufficientish">{{vefheimild |url=http://www.selfsufficientish.com/onion.htm |titill=Onions Allium cepa |verk=selfsufficientish.com |skoðað=2006-04-02}}</ref> Ekki er þó vitað hvort þessir laukar voru ræktaðir eða ekki. Í nær fjögur þúsund ára gömlum mataruppskriftum sem varðveist hafa á [[Súmería|súmerskum]] [[leirtafla|leirtöflum]] er notað mjög mikið af lauk af ýmsu tagi. Vísbendingar í ýmsum fornum ritum, til dæmis í [[4. Mósebók]] 11:5, benda til laukræktunar fyrir 3000 árum í [[Egyptaland hið forna|Egyptalandi hinu forna]] og á sama tíma var ræktaður [[blaðlaukur]] og [[hvítlaukur]]. Talið er að verkamennirnir sem byggðu [[Pýramídarnir í Gísa|pýramidana]] hafi borðað [[hreðka|hreðkur]] og lauka.<ref name="selfsufficientish"/> Fornegyptar tignuðu laukinn af því þeir töldu form hans og hringi tákna endalaust líf.<ref name="onions-usa">{{vefheimild |titill=About Onions: History
|url=http://www.onions-usa.org/about/history.php |skoðað=2008-01-30}}</ref> Laukar voru notaðir ávið jarðarförum,[[jarðarför|útfararathafnir]] uppgötvaðarog fundist hafa verið leifar af laukumlauk í [[augntóft]]irnar íaugntóftum [[Ramesses 4.]]
 
Í [[Grikkland hið forna|Grikklandi hinu forna]] borðuðu íþróttamenn margamikið laukaaf lauk af því þeir héldutöldu að þeir gætuhann þynna blóðið. Nuddaðir voru [[Rómaveldi|rómverskirRómverskir]] skylmingaþrælar voru nuddaðir með laukumlauk til þess að gera stæla vöðva í þeim spenntaþeirra. Á [[Miðaldirmiðaldir|Miðöldummiðöldum]] voruvar laukarlaukur svo mikilvægirmikilvægur að fólk borgaðigreiddi fyrir húsleigu sínalandskuld með laukum,lauk og gafnotaði þáhann semtil gjafirgjafa.<ref name="onions-usa"/> Læknar fyrirskipuðu notkun laukannalaukát til að  minnka [[hægðatregða|hægðatregðu]], auðvelda [[standpínaholdris|standpínurholdris]], draga úr [[höfuðverkur|höfuðverkjumhöfuðverk]], og [[hósti|hóstumhósta]], lækna [[slöngur|slöngubitumslöngubit]] og vinna gegn [[hárlos]]i. [[Kristófer Kólumbus]] innleiddiflutti lauka ítil [[Norður-Ameríka|Norður-Ameríku]] árið [[1492]] á leiðangri til [[Hispaníóla|Hispaníólu]]. Laukar voru líka notaðir á [[16. öld]] til að dragavinna úrgegn [[ófrjósemi]] hjá konum, og samteinnig hjá hundum, kúum og öðrum gæludýrumhúsdýrum. Nútímarannsóknir áhafa dögumsýnt bendafram rannsóknirá tilmöguleg eituráhrifaeituráhrif hjá hundum, köttum og öðrum dýrum ef þauþeim eruer fæddgefinn laukalaukur.<ref name="petsonions">{{vefheimild |titill=Human Foods that Poison Pets |url=http://www.petalia.com.au/Templates/StoryTemplate_Process.cfm?Story_No=257#ct-4 |skoðað=2008-01-30}}</ref>
Tegundir í laukætt hafa verið notaðar til neyslu í nokkur árþúsund. Leifar af laukum hafa verið uppgötvaðar í [[bronsöld|bronsaldar]]byggðum, liggjandi við steina úr [[gráfíkja|gráfíkjum]] og [[daðla|döðlum]] frá 5000 f.Kr.<ref name="selfsufficientish">{{vefheimild |url=http://www.selfsufficientish.com/onion.htm |titill=Onions Allium cepa |verk=selfsufficientish.com |skoðað=2006-04-02}}</ref>
 
== Notkun ==
Hins vegar er ekki þekkt hvort þessir laukar voru ræktaðir eða ekki. Merki í bókmenntum, eins og til dæmis í [[4. Mósebók]] 11:5, benda til ræktunar lauka fyrir 2000 árum síðan í [[Egyptaland hið forna|Egyptalandi hinu forna]] á tímanum þegar ræktaðir voru [[blaðlaukur|blaðlaukar]] og [[hvítlaukur|hvítlaukar]]. Talið er að verkamennirnir sem byggðu [[Pýramídarnir í Gísa|pýramidana]] borðuðu [[hreðka|hreðkur]] og lauka.<ref name="selfsufficientish"/>
Laukur er notaður í alls konar rétti í flestum menningarheimum. Hann fæst ferskur, frosinn, niðursoðinn, steiktur, pæklaður, í duftformi, saxaður og þurrkaður. Í matargerð er laukur oftast notaður saxaður eða sneiddur en þó stundum heill. Hann er bæði eldaður með í ýmsum réttum og notaður hrár í salöt og fleira en þó oftast í fremur litlum mæli því hrár laukur er bragðsterkur en bragðið mildast mjög fljótt við eldun. Einnig er bragðið misjafnt eftir laukafbrigðum. Laukur er sjaldan borðaður einn og sér en er stundum hafður sem meðlæti með mat, einkum steiktur eða súrsaður, eða er aðalhráefni í réttum eins og [[lauksúpa|lauksúpu]] eða laukböku.
 
Sumstaðar er laukur aðallega notaður til að krydda og bragðbæta mat en annarsstaðar, t.d. í [[indverskri]] og [[pakista]]nskri matargerð, er hann grunnhráefni í [[karrí]]réttum, sósum og öðru slíku. [[Laukduft]] er [[krydd]] sem notað er til bragðbætis í matseld. Það er gert úr þurrkuðum, fínmuldum lauk. Oftast eru notuð bragðsterk afbrigði af lauk í laukduft og af því er þessvegna sterk lykt og bragð.
Einfalt er að rækta, flytja og geyma lauka. [[Egyptaland hið forna|Fornegyptar]] dýrkuðu hann af því þeir héldu að form og hringir hans táknuðu endalaust líf.<ref name="onions-usa">{{vefheimild |titill=About Onions: History
|url=http://www.onions-usa.org/about/history.php |skoðað=2008-01-30}}</ref> Laukar voru notaðir á jarðarförum, uppgötvaðar hafa verið leifar af laukum í [[augntóft]]irnar í [[Ramesses 4.]]
 
Í [[Grikkland hið forna|Grikklandi hinu forna]] borðuðu íþróttamenn marga lauka af því þeir héldu að þeir gætu þynna blóðið. Nuddaðir voru [[Rómaveldi|rómverskir]] skylmingaþrælar með laukum til þess að gera vöðva í þeim spennta. Á [[Miðaldir|Miðöldum]] voru laukar svo mikilvægir að fólk borgaði fyrir húsleigu sína með laukum, og gaf þá sem gjafir.<ref name="onions-usa"/> Læknar fyrirskipuðu notkun laukanna til að minnka [[hægðatregða|hægðatregðu]], auðvelda [[standpína|standpínur]], draga úr [[höfuðverkur|höfuðverkjum]], [[hósti|hóstum]], [[slöngur|slöngubitum]] og [[hárlos]]i. [[Kristófer Kólumbus]] innleiddi lauka í [[Norður-Ameríka|Norður-Ameríku]] árið [[1492]] á leiðangri til [[Hispaníóla|Hispaníólu]]. Laukar voru líka notaðir á [[16. öld]] til að draga úr [[ófrjósemi]] hjá konum, og samt hjá hundum, kúum og öðrum gæludýrum. Nú á dögum benda rannsóknir til eituráhrifa hjá hundum, köttum og öðrum dýrum ef þau eru fædd lauka.<ref name="petsonions">{{vefheimild |titill=Human Foods that Poison Pets |url=http://www.petalia.com.au/Templates/StoryTemplate_Process.cfm?Story_No=257#ct-4 |skoðað=2008-01-30}}</ref>
 
== Augnaerting ==
Þegar laukur er skorinn losna úr honum [[rokgjörn olía|rokgjarnar olíur]] og það eru þær sem koma út tárunum á fólki sem sker eða meðhöndlar laukinn. Ýmis ráð eru til að draga úr þessu, svo sem að skera laukinn undir rennandi vatni eða dýfa honum vel í vatn áður en hann er skorinn, kæla hann eða frysta eða setja upp sundgleraugu, en einfaldasta ráðið er ef til vill að nota vel beittan hníf því að skurður með sljóum hníf kremur frumurnar í lauknum í sundur í stað þess að skera þær og losar um mun meira af rokgjörnu olíunum en ef beittur hnífur er notaður.
 
Vefir úr laukumlauk ereru oft notaðir í [[menntunkennsla|kennslu]] til þess að kenna þjálfa nemendur í notkun [[smásjá]]ar, af því [[fruma|frumur]] þeirra eru alveg stórar og sjást einfaldlega án mikillar stækkunar.
Þegar skorinn er laukur brjótast [[fruma|frumur]] sem gefa [[ensím]] frá sér, og framleiddar eru [[sýra|sýrur]] sem dreifast út í loft. Sýrur þessar ná augunum og bregðast við efni á yfirborði augans sem orsakar stingandi tilfinningu. [[Tárakirtill|Tárakirtlarnir]] framleiða [[tár]] til að þynna efnin og taka þau burt.
 
Ef skornir eru laukar í vatni þá er efnahvarfið dregið úr, og efni geta ekki náð augunum. Einnig má setja lauka í [[ísskápur|ísskáp]] svo að ensímin verði ekki virk, sem draga úr efnahvarfinu. Stundum er rót laukarins skorin af, af því hún inniheldur mest af ensímum. Það að nota skarpan hníf brjóta ekki eins margar frumur og ekki eins mörg efni eru gefin frá lauknum.
 
== Ræktun ==
 
[[Mynd:2005onion and shallot.PNG|thumb|250px|Heimsframleiðsla laukalauks og [[skalotlaukur|skalotlaukaskalotlauks]] árið [[2005]].]]
 
Einfalt er að rækta, flytja og geyma lauk. Hann má rækta upp af fræi eða af smálaukum frá fyrra ári.
Má rækta lauka úr fræjum eða úr laukum sem gróðsettir voru í undanfarandi ári. Þessir laukar eru mjög lítlir og fullorðnir laukar vaxa úr þeim.
 
=== Heimsframleiðsla ===
Lína 55 ⟶ 41:
{| class="wikitable"
|-
! colspan=2|Helstu hvítlauksframleiðendurnirlaukframleiðendurnir tíu — 2005
|-
! style="background:#ddf;"| Land
! style="background:#ddf;"| Framleiðsla (1000þúsundir [[tonn]]a)
|-
| {{IND}} [[Indland]] || style="text-align:right;"| 9.793
Lína 90 ⟶ 76:
 
<div class="center"><gallery>
File:Two colors of onions.jpg|BrunirBrúnn og hvítirhvítur laukarlaukur
File:YellowOnions.jpg|GulirGulur laukarlaukur
File:Onion Flower Head.jpg|KarfaBlóm hvítsá laukshvítum lauk
File:ARS red onion.jpg|Rauðir laukarRauðlaukur
</gallery></div>
 
* [[Blaðlaukur]]
* [[Gulur laukur]]
* [[Rauður laukurRauðlaukur]]
* [[Sætur laukur]]