„Laukur“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
m robot Bæti við: gv:Unnish |
Ekkert breytingarágrip |
||
Lína 13:
| binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]]
}}
'''Laukur''' er heiti sem
▲'''Laukur''' er heiti sem á við nokkrar [[laukar|lauktegundir]]. Þær eru þekktar sem laukar en þegar notað er orðið án útskýringar á það við yfirleitt '''''Allium cepa'''''. Blómlaukur ''Allium cepa'' vex neðanjarðar og er notaður til að geyma [[næringarefni|næringarefnum]] handa jurtinni. Þess vegna er hann stundum talinn [[rótarhnýði]], sem hann er ekki. ''Allium cepa'' er aðeins ræktaður, hann vex ekki villdur. Til eru nokkrar villdar tegundir tengdar honum sem vaxa í [[Kína]].
== Notkun ==▼
Vefir úr laukum er oft notaðir í [[menntun]] til þess að kenna notkun [[smásjá]]a, af því [[fruma|frumur]] þeirra eru alveg stórar og sjást einfaldlega án mikillar stækkunar.▼
== Saga notkunar ==
Ýmsar tegundir af laukætt hafa verið notaðar til neyslu í nokkur árþúsund. Leifar af lauk hafa fundist í [[bronsöld|bronsaldar]]byggðum, blandaðar steinum úr [[fíkja|fíkjum]] og [[daðla|döðlum]] frá 5000 f.Kr.<ref name="selfsufficientish">{{vefheimild |url=http://www.selfsufficientish.com/onion.htm |titill=Onions Allium cepa |verk=selfsufficientish.com |skoðað=2006-04-02}}</ref> Ekki er þó vitað hvort þessir laukar voru ræktaðir eða ekki. Í nær fjögur þúsund ára gömlum mataruppskriftum sem varðveist hafa á [[Súmería|súmerskum]] [[leirtafla|leirtöflum]] er notað mjög mikið af lauk af ýmsu tagi. Vísbendingar í ýmsum fornum ritum, til dæmis í [[4. Mósebók]] 11:5, benda til laukræktunar fyrir 3000 árum í [[Egyptaland hið forna|Egyptalandi hinu forna]] og á sama tíma var ræktaður [[blaðlaukur]] og [[hvítlaukur]]. Talið er að verkamennirnir sem byggðu [[Pýramídarnir í Gísa|pýramidana]] hafi borðað [[hreðka|hreðkur]] og lauka.<ref name="selfsufficientish"/> Fornegyptar tignuðu laukinn af því þeir töldu form hans og hringi tákna endalaust líf.<ref name="onions-usa">{{vefheimild |titill=About Onions: History
|url=http://www.onions-usa.org/about/history.php |skoðað=2008-01-30}}</ref> Laukar voru notaðir
Í [[Grikkland hið forna|Grikklandi hinu forna]] borðuðu íþróttamenn
▲== Notkun ==
Laukur er notaður í alls konar rétti í flestum menningarheimum. Hann fæst ferskur, frosinn, niðursoðinn, steiktur, pæklaður, í duftformi, saxaður og þurrkaður. Í matargerð er laukur oftast notaður saxaður eða sneiddur en þó stundum heill. Hann er bæði eldaður með í ýmsum réttum og notaður hrár í salöt og fleira en þó oftast í fremur litlum mæli því hrár laukur er bragðsterkur en bragðið mildast mjög fljótt við eldun. Einnig er bragðið misjafnt eftir laukafbrigðum. Laukur er sjaldan borðaður einn og sér en er stundum hafður sem meðlæti með mat, einkum steiktur eða súrsaður, eða er aðalhráefni í réttum eins og [[lauksúpa|lauksúpu]] eða laukböku.
Sumstaðar er laukur aðallega notaður til að krydda og bragðbæta mat en annarsstaðar, t.d. í [[indverskri]] og [[pakista]]nskri matargerð, er hann grunnhráefni í [[karrí]]réttum, sósum og öðru slíku. [[Laukduft]] er [[krydd]] sem notað er til bragðbætis í matseld. Það er gert úr þurrkuðum, fínmuldum lauk. Oftast eru notuð bragðsterk afbrigði af lauk í laukduft og af því er þessvegna sterk lykt og bragð.
▲|url=http://www.onions-usa.org/about/history.php |skoðað=2008-01-30}}</ref> Laukar voru notaðir á jarðarförum, uppgötvaðar hafa verið leifar af laukum í [[augntóft]]irnar í [[Ramesses 4.]]
▲Í [[Grikkland hið forna|Grikklandi hinu forna]] borðuðu íþróttamenn marga lauka af því þeir héldu að þeir gætu þynna blóðið. Nuddaðir voru [[Rómaveldi|rómverskir]] skylmingaþrælar með laukum til þess að gera vöðva í þeim spennta. Á [[Miðaldir|Miðöldum]] voru laukar svo mikilvægir að fólk borgaði fyrir húsleigu sína með laukum, og gaf þá sem gjafir.<ref name="onions-usa"/> Læknar fyrirskipuðu notkun laukanna til að minnka [[hægðatregða|hægðatregðu]], auðvelda [[standpína|standpínur]], draga úr [[höfuðverkur|höfuðverkjum]], [[hósti|hóstum]], [[slöngur|slöngubitum]] og [[hárlos]]i. [[Kristófer Kólumbus]] innleiddi lauka í [[Norður-Ameríka|Norður-Ameríku]] árið [[1492]] á leiðangri til [[Hispaníóla|Hispaníólu]]. Laukar voru líka notaðir á [[16. öld]] til að draga úr [[ófrjósemi]] hjá konum, og samt hjá hundum, kúum og öðrum gæludýrum. Nú á dögum benda rannsóknir til eituráhrifa hjá hundum, köttum og öðrum dýrum ef þau eru fædd lauka.<ref name="petsonions">{{vefheimild |titill=Human Foods that Poison Pets |url=http://www.petalia.com.au/Templates/StoryTemplate_Process.cfm?Story_No=257#ct-4 |skoðað=2008-01-30}}</ref>
== Augnaerting ==
Þegar laukur er skorinn losna úr honum [[rokgjörn olía|rokgjarnar olíur]] og það eru þær sem koma út tárunum á fólki sem sker eða meðhöndlar laukinn. Ýmis ráð eru til að draga úr þessu, svo sem að skera laukinn undir rennandi vatni eða dýfa honum vel í vatn áður en hann er skorinn, kæla hann eða frysta eða setja upp sundgleraugu, en einfaldasta ráðið er ef til vill að nota vel beittan hníf því að skurður með sljóum hníf kremur frumurnar í lauknum í sundur í stað þess að skera þær og losar um mun meira af rokgjörnu olíunum en ef beittur hnífur er notaður.
▲Vefir úr
== Ræktun ==
[[Mynd:2005onion and shallot.PNG|thumb|250px|Heimsframleiðsla
Einfalt er að rækta, flytja og geyma lauk. Hann má rækta upp af fræi eða af smálaukum frá fyrra ári.
=== Heimsframleiðsla ===
Lína 55 ⟶ 41:
{| class="wikitable"
|-
! colspan=2|Helstu
|-
! style="background:#ddf;"| Land
! style="background:#ddf;"| Framleiðsla (
|-
| {{IND}} [[Indland]] || style="text-align:right;"| 9.793
Lína 90 ⟶ 76:
<div class="center"><gallery>
File:Two colors of onions.jpg|
File:YellowOnions.jpg|
File:Onion Flower Head.jpg|
File:ARS red onion.jpg|
</gallery></div>
* [[Blaðlaukur]]
* [[Gulur laukur]]
* [[
* [[Sætur laukur]]
|