„Sassanídar“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
mEkkert breytingarágrip |
mEkkert breytingarágrip |
||
Lína 2:
[[Mynd:Bas_relief_nagsh-e-rostam_couronnement.jpg|thumb|right|Klettalágmynd í Íran sem sýnir guðinn [[Ahura Mazda]] krýna Adrashir 1.]]
'''Sassanídar''' eða '''Sassanídaveldið''' er nafn yfir þriðju írönsku konungsættina eða aðra persnesku konungsættina. Þessi ætt stjórnaði [[Persía|Persíu]] í 425 ár, frá [[226]] til [[651]]. Nafnið Sassanídar og [[Persar]] er notað jöfnum höndum. Þeir eru nefndir svo vegna forföður ættarinnar sem hét [[Sassan]] og var valdamikill klerkur í Persíu. Stjórn Sassanída hófst þegar [[Ardashir]], sem hafði haslað sér völl innan Persíu, sigraði [[Artabanus 4.]] af [[Parþar|parþnesku]] ættinni og endaði þar með stjórn þeirra yfir Íran. Veldi Sassanída endaði árið 651 með innrás [[íslam]]skra [[arabar|araba]]. Ardashir tók sér titilinn shahanshah eða konung konunganna ([[keisari]]) og gerðu allir eftirmenn hans hið sama. Keisarinn réð yfir fjölda annarra kónga sem hver um sig réð hluta konungdæmisins. Keisararnir voru alls 30 á þessum 425 árum. Sassanídar voru að því leyti öðruvísi en fyrri persneskar stjórnir að þeir hættu að nota [[gríska|grísku]] eða [[latína|latínu]] og tóku upp [[persneska|persnesku]] sem ríkismál og komu upp sterku miðstýrðu embættismannakerfi
==Saga==▼
Erjur parþa við rómverja hafði veikt ríkið gífurlega og það riðaði til falls. Árið 222 lýsti Ardashir sjálfan sig konung yfir sýslunni Parsa. Brátt þandi hann út ríki sitt, en það gat Artabanus Parþakonungur ekki liðið og ætlaði að bæla uppreisn Ardashirs niður. Það hugnaðist ekki betur en það að Ardashir felldi Artabanus, hertók höfuðborgina Ctesiphon árið 226 og lét krýna sig konung yfir allri Persíu. Ardashir réð í 15 ár og Persía blómstraði undir stjórn hans. Fyrstu fjögur ár stjórnar hans átti hann talsvert undir högg að sækja frá Parþneskum konung Armeníu, Skýþverskum málaliðum auk Rómverja frá vestri og Kúsana frá austri. Ardashir var harðsker bardagamaður og náði að reka alla af höndum sér. Ardashir myndaði stefnu Sassanída og efldi ríkið að miklu innan frá, kom upp öflugri miðstjórn með fjölskipuðu embættiskerfi í valdapýramída. Innan þessa kerfis máttu einungis infæddir persar starfa.▼
===Shapur 1.===▼
Árið 240 lagði Ardashir niður völd og sonur hans Sjapúr tók við völdunum. Shapur I gerðist voldugur herkonungur. Hann hélt austur og þar réðst hann á ríki Kúsana og lagði undir sig mikinn hluta landa þeirra. Því næst snéri hann sér gegn Rómverjum. Hinn 19 ára rómverski keisari Gordian III snéri vörn í sókn og að fyrstu var hann nokkuð sigursæll. Skv. rómverskum heimildum var Gordian veginn af eigin hermönnum en skv. persneskum heimildum var hann veginn af Shapur I. Burtséð frá því hvernig hann dó þurfti næsti keisari, Philip Arabi að ganga að smánarlegum samningi þar sem hann þurfti að borga Sassanídum 500 þúsund denara auk árlegra skatta. Síðar er Rómverjar stóðu ekki í skilum sendi Shapur son sinn í refsileiðangur. Valerian keisari kom á móti með voldugan her en með svikum og bellibrögðum króaði Shapur I Valerian, hershöfðingja hans og 70 þúsund manna lið inní í borginni Edessa. Sumar heimildir herma að Shapur I hafi m.a. notað Valerian sem fótaskemil auk annarra niðurlægandi hlutverka meðan hann var fangi Shapurs. Shapur var svo veginn af Arabískum úlfaldasveitum sem sátu fyrir honum á leið sinni heim úr herferð um Sýrland árið 272.▼
===Shapur 2.===▼
Árin eftir dauða Shapur I einkenndust af áflogum um konungsstólinn. Konungar komu og fóru og fæstir sátu mikið lengur en 2-3 ár. Þegar Horzmid II dó árið 309, drap aðallinn alla þrjá syni hans og krýndu ófæddan son hjákonu hans konung. ▼
Fyrstu ár Shapur II stjórnaði mamma hans og aðallinn ríkinu við góðan orðstýr. Þegar Shapur II kom til aldurs tók hann völdin af þeim og sýndi það fljótlega að hann var vel til verksins vaxinn. Shapur ríkti til 379 og á þeim fimmtíu árum sem hann réð stóð hann í linnulausum hernaði. Shapur II safnaði heilögum ritum Zaraþústratrúar og sameinaði öll ritin saman í eina bók, Avesda. Hann lagði blátt bann á kristni og ofsótti kristna sem vildu ekki snúast til ríkistrúnnar. Undir stjórn Shapurs stækkaði ríkið enn meira, varð enn ríkara og enn voldugra en það hafði verið áður. Algengt er að segja að undir stjórn hans hafi ríkt gullöld, þar sem mikil stöðugleiki hafi ríkt innan ríkisins þó stöðug stríð hafi geysað. Á öldinni eftir dauða Shapurs II dalaði ríkið hægt og rólega.▼
===Seinni gullöld===▼
Þegar Kavadh I komst í annað skipti til valda árið 498 er talað um að seinni gullöld Sassanída hefjist. Þessi gullöld helst tiltölulega óáreitt allt til 622 þegar mjög fer að halla undir fæti hjá þeim. Þetta tímabil einkenntist af miklum stöðugleika. Þrátt fyrir það stóðu yfir nær stanlaus stríð milli Persa og Rómverja sem Rómverjar reyndu eins og þeir best gátu að kaupa sig frá. Khosrau I sonur Kavadhs I stóð í miklum endurbótum í stjórnartíð sinni. Hann endurbætti gamalt stjórnarkerfi Sassanída og byggði upp sterkt net skattheimtu innan ríkis síns.▼
===Fall Sassanísku ættarinnar===▼
Khosrau II hafði í miklum stríðum við Rómverja og til að byrja með naut hann mikillar velgengni.. Fljótlega fór þó að koma þreyta á ríkið. Khosrau lagði hart á hermenn sína og sömuleiðis hafði skattabyrði borgarana aukist gífurlega. Spilling og óánægja blossaði upp og herinn var orðinn þreyttur. Gagnárásir Rómverja urðu kröftugri sem Persneski herinn átti í sí meiri erfiðleikum að verjast. Í miðju alls þessa dó Khosrau II og borgarastríð blossaði upp. Á næstu fjórum árum voru mannaskipti á toppnum tíð og vantraust almennings gegn yfirstéttinni óx. Þegar Arabar inblásnir af hinni nýju Íslamtrú réðust á suðurhéruð Persíu voru þeir varnarlausir til að verja sig. Loksins þegar sterkur stjórnandi tók við stjórninni 632 var það því miður of seint, Skaðinn var skeður. Árið 637 hertóku múslimarnir Ctesiphon og konungurinn lagði á flótta. Árið 651 var Yazdgerd III, síðastur konunga af Sassanída blóðlínunni myrtur af bónda sem stal veskinu hans.▼
==Menning==
Lína 17 ⟶ 35:
Sassanídar höfðu mikil áhrif á Rómverska siðmenningu. Yfirbragð rómverska hersins varð fyrir áhrifum frá Persneskum hernaðaraðferðum. Í breyttu formi var einræðisstjórnininni í Róm viss stæling konunglegu hirðarinnar í Ctesiphon. Þaðan sóttu svo hirðir miðaldarevrópu hefðir sínar. Uppruni formleika Evrópskra erindreka má rekja rætur sínar til dimplómatískra samskipta Persa og Rómverja. Notkun þungbrynjaðs riddaraliðs og riddaramennska í evrópu á miðöldum má einnig rekja til Sassanída í gegnum rómverja.
==Stjórnarfar==
Í Persíu var konungsræði. Efstur var kóngur kónganna sem hafði úrslitavald og réð öllu sem hann vildi ráða. Síðan var landinu skipt í undirlönd þar sem prinsar og aðrir aðilar úr Sassanísku konungsfjölskyldunni réðu, en heyrðu beint undir stjórn kóng kónganna. Undir kóng kónganna var ráð ýmsa fræðimanna sem hjálpuðu til við ákvarðanir og sáu um ýmis mál sem konungur hafði ekki áhuga á að taka. Stjórn Sassanída einkenndist af þónokkri miðstýringu, metnaðarfullu borgaskipulagi, landbúnaðar- og tækniframþróunum. Titillinn kóngur kónganna erfðist og oftast tók elsti sonur konungs við konungdæminu þegar hann dó.
Lína 25 ⟶ 43:
==Trú==
Ríkistrú Sassanída var [[sóróismi]]. Einnig stunduðu [[búddatrú]]ar, [[gyðingdómur|gyðingar]] og [[kristni]]r trú sína í ríki Sassanída að mestu óáreittir, en það var samt mismunandi eftir konungum. Trú Sassanída var samt ólík því sem [[Avesta]], höfuðtrúarrit sóróista, lagði út frá. Klerkar Sassanída breyttu trúnni til að hún þjónaði betur hagsmunum þeirra.
▲==Saga==
▲Erjur parþa við rómverja hafði veikt ríkið gífurlega og það riðaði til falls. Árið 222 lýsti Ardashir sjálfan sig konung yfir sýslunni Parsa. Brátt þandi hann út ríki sitt, en það gat Artabanus Parþakonungur ekki liðið og ætlaði að bæla uppreisn Ardashirs niður. Það hugnaðist ekki betur en það að Ardashir felldi Artabanus, hertók höfuðborgina Ctesiphon árið 226 og lét krýna sig konung yfir allri Persíu. Ardashir réð í 15 ár og Persía blómstraði undir stjórn hans. Fyrstu fjögur ár stjórnar hans átti hann talsvert undir högg að sækja frá Parþneskum konung Armeníu, Skýþverskum málaliðum auk Rómverja frá vestri og Kúsana frá austri. Ardashir var harðsker bardagamaður og náði að reka alla af höndum sér. Ardashir myndaði stefnu Sassanída og efldi ríkið að miklu innan frá, kom upp öflugri miðstjórn með fjölskipuðu embættiskerfi í valdapýramída. Innan þessa kerfis máttu einungis infæddir persar starfa.
▲===Shapur 1.===
▲Árið 240 lagði Ardashir niður völd og sonur hans Sjapúr tók við völdunum. Shapur I gerðist voldugur herkonungur. Hann hélt austur og þar réðst hann á ríki Kúsana og lagði undir sig mikinn hluta landa þeirra. Því næst snéri hann sér gegn Rómverjum. Hinn 19 ára rómverski keisari Gordian III snéri vörn í sókn og að fyrstu var hann nokkuð sigursæll. Skv. rómverskum heimildum var Gordian veginn af eigin hermönnum en skv. persneskum heimildum var hann veginn af Shapur I. Burtséð frá því hvernig hann dó þurfti næsti keisari, Philip Arabi að ganga að smánarlegum samningi þar sem hann þurfti að borga Sassanídum 500 þúsund denara auk árlegra skatta. Síðar er Rómverjar stóðu ekki í skilum sendi Shapur son sinn í refsileiðangur. Valerian keisari kom á móti með voldugan her en með svikum og bellibrögðum króaði Shapur I Valerian, hershöfðingja hans og 70 þúsund manna lið inní í borginni Edessa. Sumar heimildir herma að Shapur I hafi m.a. notað Valerian sem fótaskemil auk annarra niðurlægandi hlutverka meðan hann var fangi Shapurs. Shapur var svo veginn af Arabískum úlfaldasveitum sem sátu fyrir honum á leið sinni heim úr herferð um Sýrland árið 272.
▲===Shapur 2.===
▲Árin eftir dauða Shapur I einkenndust af áflogum um konungsstólinn. Konungar komu og fóru og fæstir sátu mikið lengur en 2-3 ár. Þegar Horzmid II dó árið 309, drap aðallinn alla þrjá syni hans og krýndu ófæddan son hjákonu hans konung.
▲Fyrstu ár Shapur II stjórnaði mamma hans og aðallinn ríkinu við góðan orðstýr. Þegar Shapur II kom til aldurs tók hann völdin af þeim og sýndi það fljótlega að hann var vel til verksins vaxinn. Shapur ríkti til 379 og á þeim fimmtíu árum sem hann réð stóð hann í linnulausum hernaði. Shapur II safnaði heilögum ritum Zaraþústratrúar og sameinaði öll ritin saman í eina bók, Avesda. Hann lagði blátt bann á kristni og ofsótti kristna sem vildu ekki snúast til ríkistrúnnar. Undir stjórn Shapurs stækkaði ríkið enn meira, varð enn ríkara og enn voldugra en það hafði verið áður. Algengt er að segja að undir stjórn hans hafi ríkt gullöld, þar sem mikil stöðugleiki hafi ríkt innan ríkisins þó stöðug stríð hafi geysað. Á öldinni eftir dauða Shapurs II dalaði ríkið hægt og rólega.
▲===Seinni gullöld===
▲Þegar Kavadh I komst í annað skipti til valda árið 498 er talað um að seinni gullöld Sassanída hefjist. Þessi gullöld helst tiltölulega óáreitt allt til 622 þegar mjög fer að halla undir fæti hjá þeim. Þetta tímabil einkenntist af miklum stöðugleika. Þrátt fyrir það stóðu yfir nær stanlaus stríð milli Persa og Rómverja sem Rómverjar reyndu eins og þeir best gátu að kaupa sig frá. Khosrau I sonur Kavadhs I stóð í miklum endurbótum í stjórnartíð sinni. Hann endurbætti gamalt stjórnarkerfi Sassanída og byggði upp sterkt net skattheimtu innan ríkis síns.
▲===Fall Sassanísku ættarinnar===
▲Khosrau II hafði í miklum stríðum við Rómverja og til að byrja með naut hann mikillar velgengni.. Fljótlega fór þó að koma þreyta á ríkið. Khosrau lagði hart á hermenn sína og sömuleiðis hafði skattabyrði borgarana aukist gífurlega. Spilling og óánægja blossaði upp og herinn var orðinn þreyttur. Gagnárásir Rómverja urðu kröftugri sem Persneski herinn átti í sí meiri erfiðleikum að verjast. Í miðju alls þessa dó Khosrau II og borgarastríð blossaði upp. Á næstu fjórum árum voru mannaskipti á toppnum tíð og vantraust almennings gegn yfirstéttinni óx. Þegar Arabar inblásnir af hinni nýju Íslamtrú réðust á suðurhéruð Persíu voru þeir varnarlausir til að verja sig. Loksins þegar sterkur stjórnandi tók við stjórninni 632 var það því miður of seint, Skaðinn var skeður. Árið 637 hertóku múslimarnir Ctesiphon og konungurinn lagði á flótta. Árið 651 var Yazdgerd III, síðastur konunga af Sassanída blóðlínunni myrtur af bónda sem stal veskinu hans.
==Tenglar==
| |||