„Sassanídar“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
m byrja að laga
Lína 1:
{{Hreingera}}
{{Hreingera}}'''Sassanítar''' eða '''Sassaníska ættveldið''' er nafn yfir þriðju Íransku konungsættina eða aðra Persnesku konungsættina. Þessi ætt stjórnaði Persneska konungsveldinu í 425 ár, frá 226 – 651 og er það tímabil í sögu Persíu kallað annað Persneska konungsveldið. Nafnið Sassanítar og Persar er notað jöfnum höndum. Þeir eru nefndir svo vegna forföður ættarinnar sem hét Sassan og var valdamikill klerkur í Persíu. Stjórn Sassníta hófst þegar Ardashir, sem hafði haslað sér völl innan Persíu, sigraði Artabanus IV af Parþnesku ættinni og endaði þar með stjórn þeirra yfir Íran. Veldi Sassanída endaði árið 651 með innrás íslamskra araba. Ardashir tók sér titilinn shahanshah eða kóng kónganna og gerðu allir eftirmenn hans hið sama. Kóngur kónganna réð yfir fjölda annarra kónga sem hver um sig réð hluta konungdæmisins. Kóngar kónganna voru alls 30 á þessum 425 árum. Sassanídar voru að því leyti öðruvísi en fyrri persneskar stjórnir að þeir hættu að nota grísku eða latínu og tóku upp persnesku sem embættismál og komu upp sterku miðstýrðu embættiskerfi
[[Mynd:Bas_relief_nagsh-e-rostam_couronnement.jpg|thumb|right|Klettalágmynd í Íran sem sýnir guðinn [[Ahura Mazda]] krýna Adrashir 1.]]
{{Hreingera}}'''SassanítarSassanídar''' eða '''Sassaníska ættveldiðSassanídaveldið''' er nafn yfir þriðju Íranskuírönsku konungsættina eða aðra Persneskupersnesku konungsættina. Þessi ætt stjórnaði Persneska konungsveldinu[[Persaveldi]] í 425 ár, frá [[226]] til [[651 og er það tímabil í sögu Persíu kallað annað Persneska konungsveldið]]. Nafnið SassanítarSassanídar og [[Persar]] er notað jöfnum höndum. Þeir eru nefndir svo vegna forföður ættarinnar sem hét [[Sassan]] og var valdamikill klerkur í Persíu. Stjórn SassnítaSassanída hófst þegar [[Ardashir]], sem hafði haslað sér völl innan Persíu, sigraði [[Artabanus IV4.]] af Parþnesku[[Parþar|parþnesku]] ættinni og endaði þar með stjórn þeirra yfir Íran. Veldi Sassanída endaði árið 651 með innrás íslamskra[[íslam]]skra [[arabar|araba]]. Ardashir tók sér titilinn shahanshah eða kóngkonung kóngannakonunganna ([[keisari]]) og gerðu allir eftirmenn hans hið sama. Kóngur kóngannaKeisarinn réð yfir fjölda annarra kónga sem hver um sig réð hluta konungdæmisins. Kóngar kóngannaKeisararnir voru alls 30 á þessum 425 árum. Sassanídar voru að því leyti öðruvísi en fyrri persneskar stjórnir að þeir hættu að nota [[gríska|grísku]] eða [[latína|latínu]] og tóku upp [[persneska|persnesku]] sem embættismálríkismál og komu upp sterku miðstýrðu embættiskerfiembættismannakerfi
 
==Menning==
Rómverjar kölluðu Sassanída barbara en það var svo sannarlega rangnefni. Þeir voru hámenningarleg þjóð sem voru tæknilega framanlega. Rómverjar lærðu margt af þeim, m.a. um hernað.
 
Þegar Sassanídar komust til valda, var markmið þeirra að endurreisa hið forna Persneska konungsveldi. Það var hægara sagt en gert þar sem yfir 500 ár voru liðin frá falli þess. Þegar til kastanna kom, voru þeir einfaldlega of illa upplýstir um menningu hins forna Persneska konungsveldis. Upp kom sambland af Parþneskri og fornu Persnesku menningunni. Auk þess voru sterk hellensk áhrif sem lifðu enn í landinu eftir sigra og hersetu herja Alexanders hins mikla.
Konungar Sassanída voru málsvarar lista, menningar, heimspeki og tónlist var þeim hugfanginn. Lítið hefur varðveist af ritverkum þeirra, mest til þar sem herir múslima brenndu niður háskólann í Gundishapur og með honum allar helstu ritheimildir Sassanída. Helstu heimildir okkar um menningu þeirra finnast því aðallega í fornleifum. Fornir peningar, herbúnaðar, diskar og leirker hafa sagt okkur marga söguna.
 
Sassanídum var margt til lista lagt. Þeir unnu ýmislegt úr málm, stunduðu leirkerasmíði, huggu höggmyndir, ófu silki og steyptu mósaík myndir. Arkitektúr Sassanída var blanda af Parþenskum og rómverskum arkitektúr. Byggingarstíl þeirra notuðu þeir til að sýna fram á stórleika sinn. Byggingarlist Parþa hafði einnig einkennst af stórum glæsilegum byggingum en Sassanídar fóru þó langt frammúr þeim varðandi stærð og yfirferð bygginga. Það sést hvað best á höllunum sem einvaldar Sassanída bjuggu í. Eitt frægasta dæmi um Sassaníska byggingarlist er hvelfing sem staðsett var í Ctesiphon. Hún var 40 m há og haf hennar 25 metrar. Þessi smíði hefur valdið undrun og lotningu æ síðan.
Hallirnar voru skreyttar öllu því dýrasta og flottasta hins þekkta heims. Þar má helst nefna margra metra háar mósaíkmyndir og glæsileg málverk.
 
Ýmsar íþróttir voru stundaðar innan konungsdæmisins og var Pólo þar einna vinsælust. Póló er íþrótt stunduð á hesti og er enn nokkuð vinsæl á Bretlandi og í gömlum nýlendum þess.
Á fjórðu öld var þar stofnaður skólinn Gundishapur, ein helsta menntastofnun heimsins á miðöldum. Til Gundishapur streymdu nemendur og kennarar frá öllum heimshornum hins þekkta heims.
 
Sassanídar höfðu mikil áhrif á Rómverska siðmenningu. Yfirbragð rómverska hersins varð fyrir áhrifum frá Persneskum hernaðaraðferðum. Í breyttu formi var einræðisstjórnininni í Róm viss stæling konunglegu hirðarinnar í Ctesiphon. Þaðan sóttu svo hirðir miðaldarevrópu hefðir sínar. Uppruni formleika Evrópskra erindreka má rekja rætur sínar til dimplómatískra samskipta Persa og Rómverja. Notkun þungbrynjaðs riddaraliðs og riddaramennska í evrópu á miðöldum má einnig rekja til Sassanída í gegnum rómverja.
 
Lína 14 ⟶ 20:
Í Persíu var konungsræði. Efstur var kóngur kónganna sem hafði úrslitavald og réð öllu sem hann vildi ráða. Síðan var landinu skipt í undirlönd þar sem prinsar og aðrir aðilar úr Sassanísku konungsfjölskyldunni réðu, en heyrðu beint undir stjórn kóng kónganna. Undir kóng kónganna var ráð ýmsa fræðimanna sem hjálpuðu til við ákvarðanir og sáu um ýmis mál sem konungur hafði ekki áhuga á að taka. Stjórn Sassanída einkenndist af þónokkri miðstýringu, metnaðarfullu borgaskipulagi, landbúnaðar- og tækniframþróunum. Titillinn kóngur kónganna erfðist og oftast tók elsti sonur konungs við konungdæminu þegar hann dó.
==Her==
Her Sassanída var mjög vel skipulagður og agaður. Hershöfðingjar þeirra voru vel menntaðir í hernaðarfræðum og –skipulagi. Sassanída skrifuðu margar bækur um efni tengd hernaðarfræðum. Lítið eða ekkert af því hefur varðveist. Í persneska hernum voru menn af mörgum kynstofnum, bæði frá hertöknum löndum sem og málaliðar frá öðrum löndum. Burðarás Persahers var þungbrynjað riddaralið, sem innihélt persneska aðalsmenn sem höfðu verið þjálfaðir í það frá unga aldri. Auk þeirra voru léttbrynjaðari bogamenn á hestum. Innganga í þá sveit var flestum opin. Fótgangandi bogamenn og herfílar voru síðan notaðir til að auðvelda notkun riddaraliðsins, meðal annars með því að gera göt í fylkingar óvinarins. Persar höfðu einnig í her sínum léttbrynjaða fótgöngumenn og náðu frábærum árangri með notkun umsáturvopna í her sínum. Einnig eru dæmi fyrir því að þeir hafi notað þungbrynjaðri fótgönguliða við mjög góðan árangur.
 
==Trú==
Ríkistrú Sassanída var Zaraþústratrú. Einnig stunduðu búddatrúafólk, gyðingar og kristnir trú sína í ríka Sassanída að mestu óáreittir, en það var samt mismunandi eftir konungum. Zaraþústratrú Sassanída hafði greinilegan mun frá því sem Avesta, biblía Zaraþústrartrúar lagði út frá. Klerkar Sassanídana breyttu trúnni til að hún þjónaði betur hagsmunum þeirra.
 
==Upphaf==
Erjur parþa við rómverja hafði veikt ríkið gífurlega og það riðaði til falls. Árið 222 lýsti Ardashir sjálfan sig konung yfir sýslunni Parsa. Brátt þandi hann út ríki sitt, en það gat Artabanus Parþakonungur ekki liðið og ætlaði að bæla uppreisn Ardashirs niður. Það hugnaðist ekki betur en það að Ardashir felldi Artabanus, hertók höfuðborgina Ctesiphon árið 226 og lét krýna sig konung yfir allri Persíu. Ardashir réð í 15 ár og Persía blómstraði undir stjórn hans. Fyrstu fjögur ár stjórnar hans átti hann talsvert undir högg að sækja frá Parþneskum konung Armeníu, Skýþverskum málaliðum auk Rómverja frá vestri og Kúsana frá austri. Ardashir var harðsker bardagamaður og náði að reka alla af höndum sér. Ardashir myndaði stefnu Sassanída og efldi ríkið að miklu innan frá, kom upp öflugri miðstjórn með fjölskipuðu embættiskerfi í valdapýramída. Innan þessa kerfis máttu einungis infæddir persar starfa.
 
==Shapur I1.==
Árið 240 lagði Ardashir niður völd og sonur hans Sjapúr tók við völdunum. Shapur I gerðist voldugur herkonungur. Hann hélt austur og þar réðst hann á ríki Kúsana og lagði undir sig mikinn hluta landa þeirra. Því næst snéri hann sér gegn Rómverjum. Hinn 19 ára rómverski keisari Gordian III snéri vörn í sókn og að fyrstu var hann nokkuð sigursæll. Skv. rómverskum heimildum var Gordian veginn af eigin hermönnum en skv. persneskum heimildum var hann veginn af Shapur I. Burtséð frá því hvernig hann dó þurfti næsti keisari, Philip Arabi að ganga að smánarlegum samningi þar sem hann þurfti að borga Sassanídum 500 þúsund denara auk árlegra skatta. Síðar er Rómverjar stóðu ekki í skilum sendi Shapur son sinn í refsileiðangur. Valerian keisari kom á móti með voldugan her en með svikum og bellibrögðum króaði Shapur I Valerian, hershöfðingja hans og 70 þúsund manna lið inní í borginni Edessa. Sumar heimildir herma að Shapur I hafi m.a. notað Valerian sem fótaskemil auk annarra niðurlægandi hlutverka meðan hann var fangi Shapurs. Shapur var svo veginn af Arabískum úlfaldasveitum sem sátu fyrir honum á leið sinni heim úr herferð um Sýrland árið 272.
 
==Shapur II2.==
Árin eftir dauða Shapur I einkenndust af áflogum um konungsstólinn. Konungar komu og fóru og fæstir sátu mikið lengur en 2-3 ár. Þegar Horzmid II dó árið 309, drap aðallinn alla þrjá syni hans og krýndu ófæddan son hjákonu hans konung.
Fyrstu ár Shapur II stjórnaði mamma hans og aðallinn ríkinu við góðan orðstýr. Þegar Shapur II kom til aldurs tók hann völdin af þeim og sýndi það fljótlega að hann var vel til verksins vaxinn. Shapur ríkti til 379 og á þeim fimmtíu árum sem hann réð stóð hann í linnulausum hernaði. Shapur II safnaði heilögum ritum Zaraþústratrúar og sameinaði öll ritin saman í eina bók, Avesda. Hann lagði blátt bann á kristni og ofsótti kristna sem vildu ekki snúast til ríkistrúnnar. Undir stjórn Shapurs stækkaði ríkið enn meira, varð enn ríkara og enn voldugra en það hafði verið áður. Algengt er að segja að undir stjórn hans hafi ríkt gullöld, þar sem mikil stöðugleiki hafi ríkt innan ríkisins þó stöðug stríð hafi geysað. Á öldinni eftir dauða Shapurs II dalaði ríkið hægt og rólega.
 
Fyrstu ár Shapur II stjórnaði mamma hans og aðallinn ríkinu við góðan orðstýr. Þegar Shapur II kom til aldurs tók hann völdin af þeim og sýndi það fljótlega að hann var vel til verksins vaxinn. Shapur ríkti til 379 og á þeim fimmtíu árum sem hann réð stóð hann í linnulausum hernaði. Shapur II safnaði heilögum ritum Zaraþústratrúar og sameinaði öll ritin saman í eina bók, Avesda. Hann lagði blátt bann á kristni og ofsótti kristna sem vildu ekki snúast til ríkistrúnnar. Undir stjórn Shapurs stækkaði ríkið enn meira, varð enn ríkara og enn voldugra en það hafði verið áður. Algengt er að segja að undir stjórn hans hafi ríkt gullöld, þar sem mikil stöðugleiki hafi ríkt innan ríkisins þó stöðug stríð hafi geysað. Á öldinni eftir dauða Shapurs II dalaði ríkið hægt og rólega.
Seinni gullöld
 
==Seinni gullöld==
Þegar Kavadh I komst í annað skipti til valda árið 498 er talað um að seinni gullöld Sassanída hefjist. Þessi gullöld helst tiltölulega óáreitt allt til 622 þegar mjög fer að halla undir fæti hjá þeim. Þetta tímabil einkenntist af miklum stöðugleika. Þrátt fyrir það stóðu yfir nær stanlaus stríð milli Persa og Rómverja sem Rómverjar reyndu eins og þeir best gátu að kaupa sig frá. Khosrau I sonur Kavadhs I stóð í miklum endurbótum í stjórnartíð sinni. Hann endurbætti gamalt stjórnarkerfi Sassanída og byggði upp sterkt net skattheimtu innan ríkis síns.
 
==Fall Sassanísku ættarinnar==
Khosrau II hafði í miklum stríðum við Rómverja og til að byrja með naut hann mikillar velgengni.. Fljótlega fór þó að koma þreyta á ríkið. Khosrau lagði hart á hermenn sína og sömuleiðis hafði skattabyrði borgarana aukist gífurlega. Spilling og óánægja blossaði upp og herinn var orðinn þreyttur. Gagnárásir Rómverja urðu kröftugri sem Persneski herinn átti í sí meiri erfiðleikum að verjast. Í miðju alls þessa dó Khosrau II og borgarastríð blossaði upp. Á næstu fjórum árum voru mannaskipti á toppnum tíð og vantraust almennings gegn yfirstéttinni óx. Þegar Arabar inblásnir af hinni nýju Íslamtrú réðust á suðurhéruð Persíu voru þeir varnarlausir til að verja sig. Loksins þegar sterkur stjórnandi tók við stjórninni 632 var það því miður of seint, Skaðinn var skeður. Árið 637 hertóku múslimarnir Ctesiphon og konungurinn lagði á flótta. Árið 651 var Yazdgerd III, síðastur konunga af Sassanída blóðlínunni myrtur af bónda sem stal veskinu hans.
 
==Tenglar==
{{commonscat|Sassanids|Sassanídum}}
 
[[Flokkur:Saga Írans]]
[[Flokkur:Saga Persíu]]
[[Flokkur:Fyrrum ríki í Asíu]]
{{sa|224|651}}
 
{{Link FA|ca}}
{{Link FA|de}}
{{Link FA|tr}}
[[ar:ساسانيون]]
[[az:Sasanilər İmperiyası]]
[[bn:সসনিয়ন সাম্রাজ্য]]
[[bs:Sasanidsko carstvo]]
[[bg:Сасанидско царство]]
[[ca:Imperi Sassànida]]
[[cs:Sásánovci]]
[[da:Sassaniderne]]
[[de:Sassanidenreich]]
[[en:Sassanides]]
[[es:Imperio sasánida]]
[[eo:Sasanidoj]]
[[fa:ساسانیان]]
[[fr:Sassanides]]
[[fy:Sassaniden]]
[[gl:Imperio Sasánida]]
[[ko:사산 제국]]
[[hi:सासानी साम्राज्य]]
[[hr:Sasanidsko Carstvo]]
[[id:Kekaisaran Sassania]]
[[it:Sasanidi]]
[[he:האימפריה הסאסאנית]]
[[ka:სასანიანები]]
[[la:Sassanidae]]
[[lt:Sasanidų imperija]]
[[hu:Szászánida Birodalom]]
[[mk:Сасанидско царство]]
[[ml:സസാനിയൻ സാമ്രാജ്യം]]
[[ms:Empayar Sasan]]
[[nl:Sassaniden]]
[[ja:サーサーン朝]]
[[no:Sasanide-dynastiet]]
[[oc:Empèri Sassanida]]
[[pl:Sasanidzi]]
[[pt:Dinastia Sassânida]]
[[ro:Sasanizi]]
[[ru:Сасаниды]]
[[simple:Sassanid Empire]]
[[sk:Sásánovci]]
[[sl:Sasanidi]]
[[sr:Сасанидско царство]]
[[fi:Sassanidit]]
[[sv:Sasanider]]
[[th:จักรวรรดิซาสซานิยะห์]]
[[tr:Sasani İmparatorluğu]]
[[ur:ساسانی سلطنت]]
[[vi:Nhà Sassanid]]
[[zh:萨珊王朝]]