„Prússland“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
m robot Bæti við: als:Preussen |
Ekkert breytingarágrip |
||
Lína 1:
'''Prússland''' (''[[þýska]]: Preußen, [[pólska]]: Prusy, [[litháenska]]: Prūsija, [[latína]]: Borussia'')
== Skilgreiningar ==
Prússland hefur hins vegar ólíkar (og oft andstæðar) merkingar:
*Land baltneskra [[Prússar|Prússa]] sem er nú hluti af Suður-[[Litháen]], [[Rússland|rússnesku]] útlendunni [[Kaliníngrad]] og Norðaustur-[[Pólland]]i;
Lína 9 ⟶ 12:
*Stærsta fylkið innan [[Þýskaland]]s frá [[1871]] til [[1945]];
Nafn sitt dregur Prússland af Borussi eða Prussi, baltneskri þjóð sem er skyld [[Litháen|Litháum]]. Prússalén var lén [[Pólska konungdæmið|pólska konungsdæmisins]] fram til [[1660]] og [[Konungs-Prússland]] var hluti af [[Pólland]]i fram til [[1772]]. Með vaxandi þýskri [[Þjóðernishyggja|þjóðernishyggju]] á síðari hluta [[18. öld|18.]] og fyrri hluta [[19. öld|19. aldar]] fóru flestir [[Þýska|þýskumælandi]] Prússar að líta á sig sem hluta af þýsku þjóðinni, oft með áherslu á það sem kallað var „prússnesk gildi“: frábært skipulag, fórnarlund og [[réttarríki]].
Prússland sem [[ríki]] var í raun afnumið af [[Nasistar|nasistum]] árið [[1934]] og formlega af [[Bandamenn|Bandamönnum]] árið [[1947]]. Síðan þá hefur notkun hugtaksins miðast við sögulega, landfræðilega og menningarlega merkingu þess.▼
== Söguágrip ==
▲Nafn sitt dregur Prússland af Borussi eða Prussi, baltneskri þjóð sem er skyld [[Litháen|Litháum]]. Prússalén var lén [[Pólska konungdæmið|pólska konungsdæmisins]] fram til [[1660]] og [[Konungs-Prússland]] var hluti af [[Pólland]]i fram til [[1772]]. Með vaxandi þýskri [[Þjóðernishyggja|þjóðernishyggju]] á síðari hluta [[18. öld|18.]] og fyrri hluta [[19. öld|19. aldar]] fóru flestir [[Þýska|þýskumælandi]] Prússar að líta á sig sem hluta af þýsku þjóðinni, oft með áherslu á það sem kallað var „prússnesk gildi“: frábært skipulag, fórnarlund og [[réttarríki]]. Í lok 18. aldar hafði Prússland vaxið svo að það ríkti yfir norður [[Þýskaland]]i stjórnmálalega, efnahagslega og hvað varðar íbúafjölda og var kjarni hins sameinaða [[Þýska keisaradæmið|Þýska keisaradæmis]] sem stofnað var [[1871]].
[[1618]] sameinaðist markgreifadæmið [[Brandenborg]] og hertogadæmið Prússland í orði, en það var ekki fyrr en [[1657]] sem Friðrik Vilhjálmi (kallaður hinn mikli kjörfursti) tókst að gera hertogadæmið Prússland að sjálfstæðu héraði. Þannig markaði hann veginn að endanlegri sameiningu Brandenborgar og Prússlands.
=== Konungsríkið Prússland ===
[[Mynd:Map-DB-PrussiaProvs-1818.svg|thumb|Prússland eftir Vínarfundinn 1815]]
[[Mynd:Wernerprokla.jpg|thumb|Krýning Vilhjálms I til keisara í Versölum 1871. Fyrir miðri mynd má sjá í Bismarck kanslara (í hvítum búningi).]]
Það gerðist [[1701]] er kjörfurstinn Friðrik III sameinaði löndin í eitt konungsríki. Frá þessum tíma kallast það konungsríki Prússland. Kjörfurstinn Friðrik III varð þá að Friðrik I konungi Prússlands. En það var ekki fyrr en í tíð Friðriks Vilhjálms I að Prússland varð að stórveldi. Hann hætti öllu gjálífi sem faðir hans hafði stofnað til og var sparsamur mjög. Ennfremur myndaði hann mikinn her og var það hann öðrum fremur sem hóf Prússland upp sem herveldi. Friðrik Vilhjálmur tók þátt í [[Norðurlandaófriðurinn mikli|Norðurlandaófriðnum mikla]] og vann lönd af [[Svíþjóð|Svíum]] við suðurströnd Eystrasalts (Pommern). Sonur hans, Friðrik II, var eflaust einn mesti konungur síns tíma. Hann tók þátt í [[7 ára stríðið|7 ára stríðinu]] og hertók [[Slésía|Slésíu]] og átti þátt í [[Skipting Póllands|skiptingu Póllands]]. Fyrir hertökuna á Slésíu fékk hann viðurnefnið hinn mikli. [[1806]] tók Friðrik Vilhjálmur III þátt í orrustunum við Jena og við Auerstedt gegn [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] og tapaði þeim orrustum. Í kjölfarið hertók Napoleon [[Berlín]] til skamms tíma. [[1862]] réði Vilhjálmur I [[Bismarck|Otto von Bismarck]] sem kanslara ríkisins. Eftir þrjú snörp stríð við [[Frakkland|Frakka]], [[Danmörk|Dani]] og [[Austurríki]] varð Prússland að keisararíki [[1871]].
Konungar Prússlands:
[[Flokkur:Prússland| ]]▼
{| class="wikitable"
|-
! Konungur !! Ár !! Ath.
|-
| [[Friðrik I (Prússland)|Friðrik I]] || 1701-1713 ||
|-
| [[Friðrik Vilhjálmur I (Prússland)|Friðrik Vilhjálmur I]] || 1713-1740 ||
|-
| [[Friðrik II (Prússland)|Friðrik II]] || 1740-1786 || Kallaður Friðrik mikli
|-
| [[Friðrik Vilhjálmur II (Prússland)|Friðrik Vilhjálmur II]] || 1786-1797 ||
|-
| [[Friðrik Vilhjálmur III (Prússland)|Friðrik Vilhjálmur III]] || 1797-1840 || Áttist við Napoleon
|-
| [[Friðrik Vilhjálmur IV (Prússland)|Friðrik Vilhjálmur IV]] || 1840-1861 ||
|-
| [[Vilhjálmur I (Prússland)|Vilhjálmur I]] || 1861-1871 || Réði Bismarck sem kanslara
|}
=== Keisararíkið Prússland ===
[[Mynd:Map-DR-Prussia.svg|thumb|Prússland við lok heimstyrjaldarinnar fyrri 1918]]
1871 varð Prússland að keisararíki. Vilhjálmur I, konungur Prússlands, var krýndur til keisara í [[Versalir|Versölum]] í Frakklandi [[18. janúar]] það ár. Keisararíkið varaði þó stutt, aðeins í 47 ár, og voru keisararnir aðeins þrír. Árið [[1888]] var kallað ''þrí-keisara-árið'' (''Drei-Kaiser-Jahr''), er allir þrír keisararnir tóku við hver á eftir öðrum. [[1890]] var Bismarck kanslari rekinn og Vilhjálmur III keisari stjórnaði ríkinu sjálfur. Hann neyddist til að segja af sér keisaradómi 1918 og fór í útlegð til [[Holland]]s.
Keisarar Prússlands:
{| class="wikitable"
|-
! Keisari !! Ár !! Ath.
|-
| Vilhjálmur I || 1871-1888 ||
|-
| [[Friðrik III (Prússland)|Friðrik III]] || 1888-1888|| Lifði aðeins í tæpa fjóra mánuði sem keisari
|-
| [[Vilhjálmur II (Prússland)|Vilhjálmur II]] || 1888-1918 || Sagði af sér
|}
=== Fríríkið Prússland ===
▲
== Heimildir ==
* Matz, Klaus-Jürgen. Wer regierte wann? Dtv. 1980.
* {{wpheimild|tungumál=de|titill=Preussen|mánuðurskoðað=febrúar|árskoðað=2010}}
{{Commons|Prussia|Preußen}}
▲[[Flokkur:Prússland| ]]
[[af:Pruise]]
| |||