„Miðmynd“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
m Tilvísun á Sagnmyndir#Miðmynd |
Ekkert breytingarágrip |
||
Lína 1:
'''Miðmynd''' {{skammstsem|mm.|miðm.}} þekkist á því að endingin ''-st'' (sem kallast [[miðmyndarending]]) bætist við germyndina (t.d. ''Jón klæddi'''st'''''). Á undan miðmyndarendingunni falla þó niður endingarnar ''-ur'', ''-r'' og ''r-ð''
*Dæmi:
:þú kemur → þú kemst
Miðmynd segir frá því hvað gerandi/gerendur gerir/gera við eða fyrir sjálfan/sjálfa sig, t.d. hann leggst, þeir berjast.
Fyrir kemur að germynd lítur út sem miðmynd, t.d. þú stökkst út í lækinn. Til að greina á milli er hentugt að skipta um persónu eða tölu; þú stökkst út í lækinn - > ég stökk út í lækinn - sem leiðir í ljós germynd þar eð endingin -st verður að vera í öllum persónum í miðmynd.
== Frá fornmáli til nútímans ==
Miðmyndarendingin '''-st''' ('''-zt''') í nýmáli er til orðin úr endingunni '''-sk''' í fornmáli en hún var komin af [[Afturbeygt fornafn|afturbeygða fornafninu]] '''sik''' (í nýíslensku '''sig'''). Í fyrstu persónu eintölu var endingin þó '''-mk''', í fleirtölu '''-sk'''; síðar kom '''-sk''' í stað '''-mk''' í eintölu.
Á síðari hluta [[13. öld|13. aldar]] var miðmyndarendingin '''z''' orðin algeng og virðist tákna ts-hljóð. Á [[14. öld]] virðist framburðurinn hafa verið orðinn '''-st''' eins og nú, en oft ritað '''-zt''' eða '''-zst''':
*Dæmi:
: ek kollumk > köllumz> köllumst > kallast;
:þú, hann kallask > kallaz > kallast;
: vér kollumsk > köllumz > köllumst,
: þér kallisk > kalliz > kallist,
: þeir kallask > kallaz > kallast.
[[Jón Helgason (prófessor)|Jón Helgason]] prófessor segir í bók sinni Handritaspjall að
elstu handrit af íslandi, þau sem ætla má að skrifuð séu nálægt aldamótunum 1200 og
þar á undan, hafi ýms skýr auðkenni sem greini þau frá öllum öðrum. Meðal þeirra
auðkenna er þetta: „Miðmyndarending er -sk eða -sc) og munur á nafnhætti at iþrasc (iðrast) og hluttaksorði (hafa) iþratsc."
== Merkingareinkenni miðmyndar ==
Miðmynd er þá þannig til komin, að afturbeygða fornafninu '''sik''' (nú '''sig''') hefur verið skeytt við sögnina, einkum til þess að tjá hvað einhver gerir við sjálfan sig. Með orðum dr. [[Björn Guðfinsson|Bjarnar Guðfinnssonar]] er þetta þannig, er hann tilfærir helsta merkingareinkenni miðmyndar:
:„Sá, sem framkvæmir verknaðinn og verður fyrir honum, er sami maðurinn."
*Dæmi af þessu tagi er:
:Maðurinn klæddist = maðurinn klæddi sjálfan sig (sig sjálfur) eða: Stórveldin hervæddust = hervæddu sig.
Dr. Björn talaði einnig um helsta merkingareinkenni miðmyndar, þegar hann lýsti henni með þeim orðum sem að framan greinir. Honum var auðvitað kunnugt um að miðmyndin hefur einnig annars konar merkingu, þótt sjaldgæfari sé. Er þá fyrst til að taka hvað menn gera hvor við annan.
*Dæmi:
:Mennirnir börðust = mennirnir börðu hvor annan, eða: Systkinin kysstust = systkinin kysstu hvort annað.
Er þá sagt að miðmyndin hafi [[Gagnvirk merking|gagnvirka merkingu]].
Þá er ógetið hins þriðja. Miðmynd er stundum notuð í merkingu [[þolmynd]]ar. Ef við segjum til dæmis, að hljóðið heyrist ekki eða hesturinn finnist ekki, þá meinum við að hljóðið „verði ekki heyrt" og hesturinn „verði ekki fundinn." Hljóðið og hesturinn eru þarna „þolendur" þess verknaðar sem um er að ræða. Enn getum við sagt með svipuðu tali: Dyrnar lokast, hurðin
opnast.
{{Stubbur|Málfræði}}
| |||