„Forverar Sókratesar“: Munur á milli breytinga

{{Heimspekisaga}}

 

Tímabil forvera Sókratesar einkenndist af frumspekilegum vangaveltum og tilraunum til þess að finna „uppsprettuna“ (''arkhe''), það sem lægi veruleikanum til grundvallar. Meðal mikilvægra heimspekingar þessa tímabils eru [[Þales]], [[Anaxímandros]], [[Anaxímenes]], [[Pýþagóras]], [[Herakleitos]], [[Xenófanes]], [[Parmenídes]], [[Zenon frá Eleu]], [[Melissos]], [[Empedókles]], [[Anaxagóras]], [[Levkippos]] og [[Demókrítos]].

Forverarnir höfnuðu oftast yfirnáttúrulegum skýringum á fyrirbærum náttúrunnar og leituðu rökréttra skýringa á grundvelli almennra lögmála. Margir þeirra leituðu svara við spurningum eins og:

 

 

Aðrir fengust við afmörkuð vandamál, gátur og [[Þverstæða|þverstæður]], sem síðar urðu grunnurinn að [[stærðfræði]]legum, [[Vísindi|vísindalegum]] og [[heimspeki]]legum rannsóknarefnum. Margir veltu fyrir sér [[heimsfræði]]legum spurningum um uppruna og myndun alheimsins og líffræðilegum spurningum um uppruna lífssins. Síðari tíma heimspekingar höfnuðu flestir kenningum forveranna en tóku samt spurningar þeirra alvarlega.

 

[[Mynd:Anaximander.jpg|thumb|left|100px|[[Anaxímandros]] frá Míletos]]

[[Mynd:Anaximenes.jpg|thumb|right|75px|[[Anaxímenes]]]]

 

[[Anaxímandros]] kom einnig frá Míletos og var sagður hafa verið nemandi Þalesar. Hann taldi að kenning Þalesar, að allt væri vatn, gæti ekki staðist, því vatn gæti ekki verið uppspretta andstæðra afla, t.d. elds. Hann lagði því til að uppsprettan væri „ómælið“, sem væri órætt efni sem hefði alla eiginleika.

[[Anaxímenes]] er þriðji heimspekingurinn frá Míletos. Hann kom auga á að með þynningu og þéttingu gæti loft tekið við andstæðum eiginleikum, svo sem hita og kulda. Hann taldi þess vegna að loft hlyti að vera uppspretta alls annars.

 

[[Pýþagóras]] fæddist á eyjunni [[Samos]] en fluttist til Suður-[[Ítalía|Ítalíu]] og settist að í borginni [[Króton]] og stofnaði þar skóla. Hann var öðrum þræði [[Dulhyggja|dulhyggjumaður]] og skólinn hafði trúarlegt yfirbragð. Pýþagóras taldi að heimurinn lyti stærðfræðilegum lögmálum. Erfitt getur reynst að greina kenningar Pýþagórasar sjálfs frá kenningum lærisveina hans, því þeir höfðu það fyrir venju að eigna Pýþagórasi allar sínar uppgötvanir.

 

[[Mynd:Heraclitus, Johannes Moreelse.jpg|thumb|right|130px|[[Herakleitos]] frá Efesos eftir [[Johannes Moreelse]]]]

 

Herakleitos geri mikilvægan greinarmun á sýnd og reynd, annars vegar og á afstæði og algildi hins vegar.

 

[[Xenófanes]] frá [[Kólofon]] var gagnrýninn hugsuður sem gagnrýndi meðal annars trúarbrögðin. Hann hélt því fram að mennirnir hefðu fundið upp [[trúarbrögð]]in og benti á að ólíkar þjóðir hefðu ólíkar hugmyndir um guðina en allar héldu þá vera líka sér. Hann sagði einnig að ef kýr og hross gætu talað myndu þau segja að guðirnir væru nautgripir og hross.

 

Xenófanes gerði mikilvægan greinarmun á [[skoðun]] og [[þekking]]u og taldi að menn gætu ekki öðlast óhagganlega þekkingu.

 

[[Mynd:Sanzio 01 Parmenides.jpg|thumb|right|130px|[[Parmenídes]] frá Eleu]]

 

Nemandi Parmenídesar var [[Zenon frá Eleu]]. Hann setti fram frægar [[Þverstæður Zenons|þverstæður]] sem áttu að renna stoðum undir kenningar Parmenídesar og sýna að hugmyndir um hreyfingu og breytingu gengju ekki upp. Ein þverstæðan er á þá leið að maður komist aldrei á milli staða frá A til B vegna þess að fyrst þurfi maður að fara hálfa leiðina; en áður en maður getur það þarf maður að fara helminginn af þeirri vegalengd o.s.frv. endalaust. Þverstæðan kallast Tvískiptingin og er til í tveimur útgáfum sem eiga að sýna að maður komist aldrei á leiðarenda eða komist aldrei af stað yfirleitt. Önnur þverstæða Zenons, náskyld Tvískiptingunni, er öllu frægari og nefnist Akkilles og skjaldbakan. Hún á að sýna að Akkilles geti ekki unnið kapphlaup við skjaldböku sem fær ofurlítið forskot á Akkilles.

 

Fjölhyggjan varð til sem viðbragð við heimspeki Parmenídesar. Uppspretturnar voru nú taldar fleiri en ein og samspil þeirra átti að útskýra margbreytileika heimsins og möguleikann á hreyfingu og breytingu en sjálfar voru uppspretturnar taldar „parmenídískar“ verundir í einhverjum skilningi, varanlegar og óbreytanlegar.

 

 

 

Anaxagóras hélt því fram að líf væri að finna á öðrum hnöttum og að sólin væri ekki guð, heldur glóandi eldhnöttur, sem væri stærri en Pelópsskagi. Hann var ákærður fyrir guðlast og gerður útlægur frá Aþenu.

 

 

 

''Öll ártöl eru f.Kr.''

 

 

* {{wpheimild | tungumál = en | titill = Pre-Socratic philosophy | mánuðurskoðað = 14. mars | árskoðað = 2006}}

* Barnes, Jonathan, ''The Presocratic Philosophers'' (London: Routledge, 1979/1982).

* Wilbur, J.B. og Allen, H.J., ''The Worlds of the Early Greek Philosophers'' (Buffalo: Prometheus Books, 1979).

 

 

{{Forverar Sókratesar}}