„Hernám Íslands“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
Bumbuhali (spjall | framlög)
clean up, typos fixed: Hundruðir → Hundruð using AWB
Lína 9:
[[Flokkur:Saga Íslands]]
[[Flokkur:Seinni heimsstyrjöldin]]
 
 
Hernám og hervernd
Aðdragandi hernáms og breskir hermenn á íslandi
 
Þegar seinni heimstyrjöldin var í hámæli varð staðsetning íslands allveg gífurlega mikilvæg hernaðarlega. Sá sem réð yfir íslandi hernaðarlega réði öllu N-Atlandshafi og þar með öllum siglingum yfir hafið. Í beinu framhaldi af þessari staðreynd varð kapphlaup milli Þjóðverja annars vegar, breta og bandaríkjamanna hinsvegar um að ná hér landi. Bretar voru fyrstir á staðinn og komu þar með í veg fyrir að þjóðverjar næðu valdi á Íslandi. Eftir að þjóðverjar höfðu hertekið Danmörku og Noreg voru .eir kominr með frábæra aðstöðu fyrir kafbátahernað á Atlandshafi og sú aðstaða hefði fullkomnast ef að íslandi hefði verið náð. Þeir hefðu bæði getað komið aftan að Bretlandi og haft beint mið á Bandaríkin. Þess vegna sáu Bretar sér ekki færi á öðru en að hertaka ísland þó það hefði verið hlutlaust land síðan 1918 þegar sjálfstæði hlaust. Bretar stigu síðan hingað fyrst á land þann 10.maí árið 1940 með tvö þúsund hermenn úr landgönguliði flotans. Þetta gekk allt mjög hratt fyrir sig en íslenskir togarar og vélbátar voru teknir í þjónustu hersins og látnir flytjahergögn í land. Einnig voru bifreiðar fengnar til að flytja hermenn á ýmsa staði í úthverfum Reykjavíkur.
Eitt það fyrsta sem herinn gerði viðk omuna hingað til lands var að fara í þýsku sendiráðsskrifstofuna og taka fastan þýska sendiherrann og fylgdarlið hans, sem hafði stundað njósnir hér á landi fyrir þriðja ríkið, frá því að Hitler komst til valda. Næst var lokað á alla vegi sem lágu út úr borginni, tímabundið og bretar tóku Landsímastöðina og Ríkisútvarpið á vald sitt. Allt samband við útlönd slitið, líklegast til að hindra njósnir. Þó að íslenska ríkisstjórnin væri á móti hertökunni þá mótmæltu þeir henni ekki upphátt og gerðu sitt besta til að komast hjá árekstrum íslendinga og breskra hermanna.
Snemma eftir komu herins fóru nokkrir íslendingar með Svein Björnsson og Vilhjálm Þór í fararbroddi að leita til bandaríkjamanna og reyna að fá þá til að taka að sér hervernd í stað breta. Bandarísk hervernd var að margra mati öruggari og það var orðið ljóst hjá bretum að þeir þyrftu í framtíðinni að nota llan sinn mannskap í baráttunni við Þýskaland, Ítalíu og Japan, sem gengu undir nafninu þríveldin. Samkvæmt sambandslögunum hefðu íslendingar ekki getað talist hlutlausir ef þeir hefðu beðið um erlenda hersetu. Bandaríkjamenn voru hlutlausir þó þeir styddu Breta og Frakka en það varaðallega fjárhagslega.
Íslendingar fengu mikla atvinnu í kringum herinn, við að byggja hús, smíða flugvelli og brýr, leggja vegi og grafa skurði. Þúsundir manna þyrptust í „bretavinnuna“, iðnaðarmenn, bifreiðastjórar, verkamenn, túlkar, matseljur og þvottakonur. Kreppan og atvinnuleysi hurfu strax á fyrstu mánuðum hernámsins. Áhrif á vinnuafl var það eina sem breski herinn hafði hér á landi. Kippur kom í minjagripasölu, veitingarekstur og raunar alla þjónustu starfsemi. Stríð gerði það að verkum fisk vantaði hvarvetna í Evrópu og eftirspurn á íslenskum fiski jókst og verð hækkaði. Í fyrsta sinn um aldir ríkti hér á landi nokkur velmegun. Íslendingar voru að græða á stríðinu og hernáminu meðan aðrar þjóðir Evrópu liðu mikin skort og þjáningu.
 
Bandaríski herinn og áhrif hans.
Breskir hermenn urðu flestir hér á landi um 25 þúsund en sumarið 1941 voru margir kallaðir til vígastöðva annars staðar í heiminum. Þeir þurftu virkilega mikið á öllu sínu liði að halda í baráttunni við þríveldin og það endaði með því að þeir gerðu samning við bandaríkjamenn um að taka að sér hervernd á íslandi. Að lokum komst á samkomulag á milli bandaríkjanna og íslendinga en bandaríkjamönnum voru sett nokkur skilyrði. Þeir þurftu að fara af landinu um leið og stríðinu myndi ljúka. Virða skildi frelsi og fullveldi íslands algerlega og bandaríkjamenn áttu að vernda hagsmuni íslendinga og gera allt sem í þeirra valdi stóð til að tryggja íslendingum allar nauðsynjar.
„Alþingi kom saman til aukafundar 9-10 júlí 1941 og lagði ríkisstjórnin fram eftirfarandi þingsályktunartillögu: „sameinað alþingi fellst á samkomulag það, sem ríkistjórnin hefur gert við forseta N-Ameríku um að bandaríkjunum sé falin hervernd íslands meðan núverandi styrjöld stendur.“
(tekið 11 feb.09:www.hugi.is/saga/articles.php?page=view&contentId=3781119)
Hernámi var nú lokið og hervernd tekin við. Ísland var nú ekki lengur hlutlaust samkvæmt sambandslögum frá 1918. Bretarnir fóru flestir héðan en þó ekki allir og þeir héldu m.a. yfirstjórn reykjavíkurflugvölls, allt til stríðsloka. Fyrstu bandarísku hermennirnir sem stigu á land í evrópu í stríðinu komu til landsins þann 7.júlí 1941. Það var samt ekki fyrr en 27 apríl 1942 sem að tilkynnt var formlega að Bandaríkin hefðu tekið við yfirherstjórn á íslandi.
Bandaríkjaher eða setuliðið eins og það var kallað, tók við öllum fyrri stöðvum breta en hóf gerð nýs flugvallar á Miðnesheiði. Með bandaríska hernum komu ekki bara vopn heldur líka stórvirk vinnutæki sem að ekki höfðu sést hér á landi áður. Sem dæmi má nefna jarðýtur, skurðgröfur og jeppa. Einnig komu þeir með kvikmyndir, bandaríska tónlist, tískuvörur, mat, bíla, bandaríska siði og venjur sem að íslendingar hafa ekki skilið við sig síðan. Alvarlegt ástand skók landsmenn á stríðsárunum og var það einfaldlega kallað „ástandið“. „Ástandið“ er orðið sem notað er yfir samskipti hermanna og íslenskra kvenmanna. Þessi samskipti voru allt frá vændi og upp í ástarsamband og jónaband. Fjöldi íslenskra kvenna gekk í hjónaband með bandarískum hermönnum og fluttist vestur um haf í stríðslok. Ennfremur tók stór hópur námsmanna að stunda nám vestanhafs, þegar leiðir lokuðust til evrópu. Þarna var komin mikil og erfið samkeppni við hina íslensku karlmenn sem voru alls ekki ánægðir með „ ástandið“. Mikið af kvenfólki hreifst af þessum erlendu herramönnum og áttu mikil samskipti við þá. Þetta varð smám saman í hugum landsmanna eitt viðkvæmasta og alvarlegasta félagslega vandamál sambambúðarinnar við hernámsliðið.
Lögreglan ákvað að rannsaka þetta „ástand“ og komst að því að rúmlega 500 konur á aldrinum 12- 61 árs höfðu haft náin samskipti við setuliðið. Setuliðsstjórnin mótmælti opinberri skýrslu sem birtist um málið og sagði að í flestum af þessum 500 tilfellum hefði verið venjuleg umgengni en ekki „saurlifnað“ eins og talað var um í skýrslunni.
 
Eftir stríð.
 
Þó að heimstyrjöldinni lyki í ágúst 1945 sýndu bandaríkjamenn ekki á sér fararsnið og settu fram þau rök að ótryggar horfur væru í alþjóðamálum, einkum vegna kóreustyrjalda. Samningarnir milli Íslands og Bandaríkjanna sögðu til um það að Bandaríkin myndu hverfa hérðan af landi við friðarsamninga. Ljóst var að stríðinu væri lokið en það var eiginlega bara vopnahlé því friðarsamningar höfðu ekki verið gerðir. Það nýttu Bandaríkjamenn til að flytja herinn ekki burt.
Árið 1946 gerði Ólafur Thors samning við bandaríkjamenn sem nefndist keflavíkursamningurinn. Í honum var samþykkt að innan hálfs árs myndi herinn fara af Íslandi og íslendingar fengju afnot af Keflavíkurflugvelli. Þó máttu bandaríkjamenn hafa starfslið og tæki á vellinum. Hann var samþykktur á þingi eftir nokkurt þref með 32 atkvæðum gegn 19. Með þeim samningi var herverndarsamningurinn frá stríðsárunum felldur úr gildi. Keflavíkursamningurinn féll úr gildi árið 1951 þegar varnarsamningurinn var gerður en sama ár gekk ísland í NATO. Þessi nýji samningur fól í sér að bandaríkjamenn ættu að taka sér varnir á íslandi á vegum NATO um óákveðin tíma. Hernámið var í stórum dráttum mjög gott fyrir íslendinga enda hjálpaði það landsmönnum að ná sér upp úr kreppunni og færa sig nær samtímanum, bæði með hlutum og menningu. Margir flugvellir voru byggðir og margir vegir lagðir. Mannfall íslendinga væri nú ekki talið mikið hjá öðrum þjóðum en ef við lítum á prósentutölurnar þá misstu íslendingar jafnmarga í þessu stríði og bandaríkjamenn gerðu. Árið 2007 yfirgáfu bandaríkjamenn svo loks ísland, eða 66 árum eftir komu hans.
 
Heimildaskrá
 
http://en.wikipedia.org/wiki/Second_world_war
 
http://is.wikipedia.org/wiki/Hern%C3%A1m_%C3%8Dslands
 
http://www.hugi.is/saga/articles.php?page=view&contentId=13601
 
http://utanrikisraduneyti.is/raduneytid/sogulegt-yfirlit
 
http://servefir.ruv.is/her/
 
http://ljosmyndasafn.akranes.is/frettirpage.asp?ID=65