„Gullfótur“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
TKSnaevarr (spjall | framlög) Felli inn texta af síðunni Gullmyntarfótur. Texti er eftir notendurna Solvi Daníelsson og Adalsteinn1234. |
|||
Lína 8:
Silfurfótur er hliðstæður gullfæti og margar aðrar tilraunir hafa verið gerðar með góðmálma og vörur sem undirstöðu gjaldmiðla. Nú tíðkast hins vegar að styðjast við gjaldmiðla sem byggja eingöngu á ákvörðun tiltekins ríkis um að þeir skuli vera gjaldgengir í því ríki. Það fyrirkomulag hefur verið kallað fótalaust fé (e. fiat money, alls óskylt samnefndum ítölskum bílaverksmiðjum). Fótalaust fé byggir eingöngu á trausti manna á þessu tiltekna ríki og stofnunum þess, sérstaklega seðlabanka. Einkum skiptir máli hvaða trú menn hafa á því að útgáfu á gjaldmiðlinum verði stillt í hóf. Síðasti gjaldmiðill sem verulegu máli skiptir fór endanlega af gullfæti 15. ágúst árið 1971 þegar [[Richard M. Nixon]] Bandaríkjaforseti lýsti því yfir að ríkið myndi ekki lengur skipta á gulli og dollurum.
== Saga gullfótsins ==
=== Upphaf gullfótsins ===
Árið 1821 innleiddi [[Bretland]] gullfótinn í fyrsta sinn. Fyrir þetta hafði silfur verið megin peningamálmurinn í heiminum. Gullfótur varð formlega grundvöllur alþjóðlegs peningakerfis árið 1870 þegar [[Þýskaland]], [[Frakkland]] og [[Bandaríkin]] komu kerfinu á fót. Ef lönd lentu í tímabundinni [[Verðbólga|verðbólgu]] og urðu að hætta á gullfætinum tímabundið, þá bar þeim að koma aftur á fyrra [[gengi]], jafnvel þó það kostaði [https://www.visindavefur.is/svar.php?id=140 verðhjöðnun] og [[Kreppa|kreppu]].<ref>{{Cite journal|last=Morrison|first=James Ashley|date=2016/ed|title=Shocking Intellectual Austerity: The Role of Ideas in the Demise of the Gold Standard in Britain|url=https://www.cambridge.org/core/journals/international-organization/article/abs/shocking-intellectual-austerity-the-role-of-ideas-in-the-demise-of-the-gold-standard-in-britain/CD7287FFF28C7868C5925E68E3AA2E56|journal=International Organization|language=en|volume=70|issue=1|pages=175–207|doi=10.1017/S0020818315000314|issn=0020-8183}}</ref> Dæmi um það var þegar bandaríkin fóru af gullfæti árið 1861 vegna þrælastríðsins, en komu aftur á fyrra gengi nokkru síðar eftir áratugs verðhjöðnun.<ref>{{Cite web|url=https://corporatefinanceinstitute.com/resources/knowledge/economics/gold-standard/|title=Gold Standard|website=Corporate Finance Institute|language=en-US|access-date=2021-10-29}}</ref>
Undir alþjóðlegum gullstaðli gullfótsins, var magn peninga í hverju landi ákvarðað með aðlögunarferli sem kallast {{Interlanguage link|gullflæðiskenningin um greiðslujöfnuð|en|Price–specie_flow_mechanism}}. Gullflæðiskenninginin um greiðslujöfnuð er sjálfvirkt flæði mynstur milli landa sem jafnar greiðsluhalla. Kenningin segir að þau lönd sem eru með jákvæðan [https://www.investopedia.com/terms/b/bot.asp viðskiptajöfnuð], eru að flytja inn gull í skiptum fyrir útflutning, en lönd með neikvæðan viðskiptajöfnuð flytja út gull í skiptum fyrir innflutning. Í löndum þar sem viðskiptajöfnuður er jákvæður, þá veldur aukning í gulli [[Verðbólga|verðbólgu]] sem hækkar verð og gerir innflutning samkeppnishæfari. Í löndum þar sem viðskiptajöfnuður er neikvæður, þá veldur rýrnun á gulli [https://www.mbl.is/greinasafn/grein/735099/ verðhjöðnun] sem lækkar verð og gerir [[Útflutningur|útflutning]] samkeppnishæfari á alþjóðavettvangi.<ref>{{Cite journal|last=Boateng|first=Kwabena|last2=Hendrickson|first2=Joshua R.|date=2021-01-14|title=How Did the Gold Standard Really Work? A Comparison of the Price-Specie-Flow Mechanism and the Monetary Approach to the Balance of Payments|url=https://papers.ssrn.com/abstract=3766429|language=en|location=Rochester, NY}}</ref>
=== Fyrri heimsstyrjöldin ===
Á [[1900|nítjándu öld]] stöðvuðu [[Ríki|stjórnvöld]] með ófullnægjandi [[Skattur|skatttekjur]] ítrekað breytinguna á gullfótinn. Klassíski gullfóturinn var á hátindi sínum í lok árs [[1913]], en fyrri heimsstyrjöldin neyddi mörg lönd til að fresta því að fara á hann, eða yfirgefa hann. Vegna áhlaups á [[Pund (mælieining)|pundið]] settu Bretar gjaldeyrishöft, sem veikti staðalinn umtalsvert. Breytingin var ekki stöðvuð með lögum, en gullverð gegndi ekki lengur því hlutverki sem það gerði áður. Verð í Bandaríkjunum og Bretlandi tvöfaldaðist, þrefaldaðist í Frakklandi og fjórfaldaðist á Ítalíu. Jafnvel þó að evrópsk verðbólga hafi verið hærri en bandarísk verðbólga, þá sveiflaðist [[Gengi|gengið]] minna. Fyrir vikið lækkaði kostnaður á bandarískum vörum í samanburði við kostnaðinn í [[Evrópa|Evrópu]]. Kerfið gat ekki brugðist nógu fljótt við þessum mikla viðskiptahalla og afgangi á greiðslujöfnuði. Þá var komið nýtt og breytt heimskerfi þar sem verð á vinnuafl var ekki hreyfanlegt, sem veldur því að markaðir hegða sér ekki eins og áður. Verðið náði ekki jafnvægi þegar kreppan mikla varð, sem varð til þess að kerfið lamaðist algjörlega.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://baripedia.org/wiki/International_triumph_of_the_gold_standard:_1871_-_1914|title=International triumph of the gold standard: 1871 - 1914 - Baripedia|website=baripedia.org|access-date=2021-10-29}}</ref>
Árið [[1928]] hafði gullfóturinn hins vegar nánast verið endurreistur, þó að flest lönd hafi tekið upp gullskiptastaðal, sem bætti við gullforða seðlabanka sinna með gjaldmiðlum sem hægt var að breyta í gull á stöðugu gengi vegna hlutfallslegs skorts á gulli.<ref name=":0" />
=== Seinni heimsstyrjöldin ===
Þar sem gjaldmiðlar annarra landa voru fastir miðað við dollara, var hlutverk gulls mjög takmarkað. Mörg lönd héldu gullforða og notuðu gull til að gera upp reikninga. Þá vildu þeir gera upp skuldir í öðrum gjaldmiðlum, þar sem Bandaríkjadalur var eftirsóknaverðastur. [[Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn]] var stofnaður til að aðstoða við gengisferlið og aðstoða lönd við að viðhalda föstu gengi. Þrátt fyrir að flest lönd hafi skilgreint gjaldmiðla sína í dollurum, settu sum lönd viðskiptahömlur til að vernda forða sinn og gengi. Þar af leiðandi voru gjaldmiðlar flestra landa í meginatriðum óbreytanlegir. [[Gjaldeyrishöft|Gjaldeyrishöftunum]] var aflétt í kringum árið 1950, og gull varð þá verulegur hluti af alþjóðlegum fjármálauppgjörum.<ref>{{Cite web|url=https://eh.net/encyclopedia/gold-standard/|title=Gold Standard|website=eh.net|access-date=2021-10-29}}</ref>
== Bretton Woods kerfið og hrun gullfótsins ==
=== Bretton Woods kerfið ===
Gullfætinum var viðhaldið samkvæmt [[Bretton Woods-kerfið|Bretton Woods]], alþjóðlega peningamálasamningnum sem var settur árið [[1944]]. Upphaflega var hlutverk Alþjóðagjaldeyrissjóðsins að vera eftirlitsaðili með Bretton Woods fastgengiskerfinu sem komið var á eftir fundinn í Bretton Woods. Allir gjaldmiðlar aðildarríkja Alþjóðagjaldeyrissjóðsins voru með fast gengi gagnvart [[Bandaríkjadalur|bandaríkjadal]], samkvæmt því kerfi sem var þá tryggt með gullfót. Breski hagfræðingurinn [[John Maynard Keynes]] og bandaríkjamaðurinn [[:en:Harry_Dexter_White|Harry Dexter White]], voru helstu arkitektar Bretton Woods-kerfisins. Keynes lagði til að stofnaður yrði alþjóðlegur seðlabanki til að hafa umsjón með nýja kerfinu, sem hefði þá heimild til að prenta seðla.<ref>{{Cite web|url=https://www.investopedia.com/terms/b/brettonwoodsagreement.asp|title=Bretton Woods Agreement and System: An Overview|website=Investopedia|language=en|access-date=2021-10-29}}</ref>
=== Endir gullfótssins ===
Bretton Woods samkomulagið endaði árið [[1971]] vegna hagsmuna árekstra stórþjóðana. Upp úr [[1970]] varð neikvæður viðskiptajöfnuður í Bandaríkjunum sem var þá í fyrsta skipti á tuttugustu öldinni. Fjárfestar byrjuðu þá að missa trú á bandarísk [[Ríki|stjórnvöld]] sem leiddi til gríðarlegrar [[Kreppa|fjármálakreppu]] í landinu. Einnig voru þær skuldbindingar sem Bandaríkin gerðu árið 1944 (Bretton Woods) ekki að standast. Undir stjórn [[Charles de Gaulle]] sem var Frakklandsforseti fram til ársins 1970, þá minnkaði Frakkland [[Gjaldeyrir|gjaldeyrisforðan]] sinn í dollurum og skipti þeim fyrir gull við Bandaríkin. Það dró þá úr efnahagslegum áhrifum að utan. Evrópskir seðlabankar fóru að innleysa dollara tengd hlutabréf og fengu greitt í gulli sem dróg úr verðbólgu í Bandaríkjunum. Í fyrsta skipti í sögunni varð dollarinn að sjálfstæðum gjaldmiðli, án tengingar við gull. Þessi ákvörðun var staðfest á fundi Alþjóðagjaldeyrissjóðsins (International Monetary Fund) sem fór fram í [[Jamaíka|Jamaíku]] árið 1973. Þessi breyting varð til þess að alþjóðlega peningakerfið byggðist á [[flotgengi]].<ref>{{Citation|title=Gold standard|date=2021-10-26|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Gold_standard&oldid=1051910963|work=Wikipedia|language=en|access-date=2021-10-29}}</ref>
== Heimildir ==
==Tilvísanir==
https://www.visindavefur.is/svar.php?id=59241
<references />
[[Flokkur:Hagfræði]]
| |||