„Einokunarverslunin“: Munur á milli breytinga

'''EinokunarverslunEinokunarverslunin''' [[Danmörk|Dana]] á [[Ísland]]i var verslunar[[einokun]] [[Danmörk|danskra]] kaupmanna á Íslandi á [[17. öld|17.]] og [[18. öld]]. Hún átti rætur í [[kaupauðgisstefna|kaupauðgisstefnunni]] og var tilgangurinn með henni að efla danska kaupmannastétt og danska verslun gegn [[Hansakaupmenn|Hansakaupmönnum]] í [[Hamborg]], og auka völd [[DanmörkDanakonungur|danska]] [[konungur|konungsinsDanakonungs]] á Íslandi. Einokunartímabilið hófst [[ár]]iðárið [[1602]] og stóð til ársloka [[1787]]. Verslað var á tuttugu (síðar 25) [[kauphöfn]]um, samkvæmt föstum taxta sem ákveðinn var af konungi. Kaupmenn skiptu kauphöfnunum milli sín fyrir vissa leigu, en [[Vestmannaeyjar]] voru leigðar út sér fyrir hærra verð. Kaupmönnum var bönnuð þátttaka í annarri [[atvinna|atvinnustarfsemi]] á Íslandi fram til [[1777]].

Á tímum einokunarverslunarinnar voru það oft sömu kaupmenn sem stunduðu sömu kauphafnir ár eftir ár. Þetta leiddi til þess að þeir byggðu vöruskemmur (lagera) sem voru læstar yfir veturinn. [[Árið 1777]] var ákveðið, samkvæmt tillögu [[Skúli Magnússon|Skúla Magnússonar]], að kaupmenn skyldumættu hafa fasta búsetu á Íslandi. VoruEftir það þávoru reistar vöruskemmur og íbúðarhús fyrir kaupmennina, fjölskyldur og starfslið í öllum kauphöfnum. Áður höfðu nokkrir kaupmenn, eins og t.d. kaupmaðurinn á [[Eyrarbakki|Eyrarbakka]] byggt sér íbúðarhús. Einnig máttu kaupmenn þá fjárfesta í annarri atvinnustarfsemi.

[[Mynd:Kauphafnir.png|frame|right|[[Kauphöfn|Kauphafnir]] á [[Ísland]]iÍslandi [[1602]]–[[1787]]1602–1787.]]

* Frá [[1602]] til [[1619]] var einokun bundin við dönsku borgirnar [[Kaupmannahöfn]], [[Malmö|Málmey]] og [[Helsingjaeyri]]. Flestir kaupmenn sóttust þó eftir skipum frá [[Hamborg]] og voru í reynd leppar [[Hansakaupmenn|Hansakaupmanna]]. Árið [[1620]] var verslunin bundin við [[Kaupmannahöfn]]. Áhrif einokunarverslunarinnar urðu þó vart mikil fyrr en eftir [[1680]] þegar viðurlög voru hert. Alla [[17. öldin]]a var [[launverslun]] mikil, bæði við erlenda [[kaupmaður|kaupmenn]] og erlend fiskiskip sem skiptu hundruðum á [[Íslandsmið]]um.

* Frá [[16191620]]- til [[1662]] var verslunin í höndum fyrsta[[Fyrsta íslenska verslunarfélagið|Fyrsta íslenska verslunarfélagsins]] („Det islandske, færøiske og nordlandske Kompagni“) og einn verslunartaxti tekinn upp fyrir allt landið. Verslunartaxtinn varð síðan Íslendingum oft að umkvörtunarefni.

* Frá [[1662]]- til [[1683]] var verslunin látin í hendur [[aðalútgerðarmenn|aðalútgerðarmanna]] („De fire Hovedparticipanter“). Þá varð til vísir að umdæmaverslun.

* Árið [[1684]] var komið á „umdæmaverslun“ þannig að óheimilt var að versla við aðra kaupmenn en þann sem starfaði í því umdæmi þar sem viðkomandi starfaði. Verslunarhafnir voru þá settar á uppboð og einstakir kaupmenn tóku þær á leigu, í stað félagsverslunarinnar áður. Þá var vöruskiptakjörum breytt og urðu þau [[Íslendingar|Íslendingum]] meira í óhag en áður. Viðurlög og eftirlit með launverslun voru hert.

* Árið [[1702]] var verslunartaxtinn frá því fyrir [[1684]] aftur tekinn upp og refsingar við ólögmætri verslun mildaðar til muna.

* Árið [[1733]] var félagsverslunin endurreist og [[Annað íslenska verslunarfélagið]] tók við einokunarversluninni. Félagið var fyrst og fremst samtök fyrrverandi umdæmiskaupmanna.

* Árið [[1742]] fór fram opinbert uppboð á Íslandsversluninni og féll hún í hlut [[Hörmangarafélagið|Hörmangarafélagsins]] sem var félag smákaupmanna í [[Kaupmannahöfn]]. Félagið virðist hafa staðið illa að versluninni og hlaut slæm eftirmæli á Íslandi. Íslendingar kvörtuðu meðal annars yfir skemmdri og falsaðri vöru. Að einhverju leyti hefur það stafað af gamaldags verslunarháttum sem voru orðnir úreltir á tímum [[upplýsingin|upplýsingarinnar]].

* Árið [[1759]] voru Hörmangarar neyddir til að láta verslunina af hendi og við tók [[Konungsverslunin fyrri]] þegar verslunin var rekin fyrir reikning konungs. [[Niels Ryberg]] varð þá forstjóri verslunarinnar og tókst að reka hana með hagnaði 1760-1764.

* Árið [[1764]] tekurtók [[Almenna verslunarfélagið]] við. Félagið var stærsta verslunarfélag í [[Kaupmannahöfn]] á [[18. öldin|18. öld]] og rak meðal annars verslun í [[Afríka|Afríku]] og [[Vestur-Indíur|Vestur-Indíum]]. Rekstur félagsins gekk örðuglega, þótt verslun í [[Norðurhöf]]um skilaði hagnaði, og endaði með því að konungur keypti öll [[hlutabréf]] þess árið [[1774]].

* Árið [[1774]] hefsthófst [[Konungsverslunin síðari]] og varð hún meðal annars vettvangur umbótatilrauna Danakonungs á Íslandi. Verslunin gekk mjög vel til að byrja með, en með lokum [[Bandaríska frelsisstríðið|Bandaríska frelsisstríðsins]] og [[Móðuharðindin|Móðuharðindunum]] árið [[1783]] versnaði hagur verslunarinnarhennar hratt og varð algert hrun síðustu ár einokunarinnar.

* Konungleg auglýsing um afnám einokunarverslunar var gefin út [[18. ágúst]] [[1786]];. formlegaFormlega lauk einokunarverslun [[31. desember]] [[1787]] og svokölluð [[fríhöndlun]] tók við [[1. janúar]] [[1788]]. Eitt ákvæðið í fríhöndlunartilskipuninni var samt sem áður bann við verslun Íslendinga við aðra en þegna Danakonungs. Kaupmenn þurftu einnig að uppfylla ýmis skilyrði svo sem að hafa næg matvæli í vöruhúsum ef til hungursneyðar kæmi. Ekki var því um [[fríverslun]] að ræða í nútímaskilningi.

* [[Gísli Gunnarsson]], ''[http://hdl.handle.net/10802/9071 Upp er boðið Ísaland: einokunarverslun og íslenskt samfélag 1602-1787'']{{Óvirkur hlekkur|bot=InternetArchiveBot }}, [[Reykjavík]],: [[Örn og Örlygur]], [[1987]].