„Víetnam“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
Bætir við 1 bók til að sannreyna (20210716)) #IABot (v2.0.8) (GreenC bot |
m →Landfræði: bæti við sögukafla |
||
Lína 60:
Á 17. og 18. öld töluðu víetnamskir menntamenn um sjálfa sig sem ''nguoi Viet'' („Víetþjóðina“) eða ''nguoi Nam'' („suðurþjóðina“).<ref>{{bókaheimild|höfundur=Lieberman, Victor|ár=2003|titill=Strange Parallels: Integration of the Mainland Southeast Asia in Global Context, c. 800-1830. Volume 1|útgefandi=Cambridge University Press}}</ref> Elstu heimildir um ritháttinn ''Việt Nam'' (越南) eru í 16. aldar kvæðinu ''[[Sấm Trạng Trình]]''. Hann kemur líka fyrir á 12 steintöflum frá 16. og 17. öld, þar á meðal einni í Bao Lam-hofinu í [[Hải Phòng]] sem er frá árinu 1558.<ref>{{bókaheimild|höfundur=Phan, Khoang|ár=1976|titill=Việt sử: xứ đàng trong, 1558–1777. Cuộc nam-tié̂n của dân-tộc Việt-Nam. Nhà Sách Khai Trí|tungumál=víetnamska|útgefandi=University of Michigan}}</ref> Árið 1802 stofnaði [[Nguyễn Phúc Ánh]], sem síðar varð [[Gia Long]] keisari, [[Nguyễn-ætt]]. Hann óskaði eftir því við [[Jiaqing keisari|Jiaqing Kínakeisara]] að hann fengi titilinn „konungur Nam Việt/Nanyue“. Keisarinn hafnaði því þar sem nafnið gat vísað til hins forna Nanyue sem náði líka yfir kínversku héruðin [[Guangxi]] og [[Guangdong]]. Keisarinn ákvað því að nota heldur ritháttinn ''Việt Nam''.<ref>{{bókaheimild|höfundur=Ooi, Keat Gin|ár=2004|titill=Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor}}</ref> Frá 1804 til 1813 notaði keisarinn Gia Long því nafnið Vietnam. Snemma á 20. öld var þetta nafn endurvakið í bókinni ''Yuènán Wángguó Shǐ'' eftir sjálfstæðisleiðtogann [[Phan Bội Châu]] og víetnamski þjóðernisflokkurinn [[Việt Nam Quốc Dân Đảng]] tók það líka upp. Fram til 1945 var landið oftast kallað Annam, en það ár tók keisarastjórnin í [[Huế]] upp nafnið ''Việt Nam''.<ref>{{bókaheimild|höfundur=Tonnesson, Stein; Antlov, Hans|ár=1996|titill=Asian Forms of the Nation|útgefandi=Routledge}}</ref>
==Saga==
Elstu menjar um mannabyggð í Víetnam eru frá [[Fornsteinöld]]. Steingervingar tengdir ''[[Homo erectus]]'' hafa fundist í hellum í [[Lạng Sơn]] og [[Nghệ An]] í Norður-Víetnam. Elstu leifar frá ''[[Homo sapiens]]'' í Víetnam eru frá [[Miðpleistósen]]. Tennur úr ''Homo sapiens'' frá [[Síðpleistósen]] hafa fundist í Dong Can, og frá [[Árhólósen]] frá Mai Da Dieu, Lang Gao og Lang Cuom. Um árið 1000 f.o.t. varð [[hrísgrjón]]arækt á [[flæðiakur|flæðiökrum]] grundvöllur [[Đông Sơn-menningin|Đông Sơn-menningarinnar]] sem er þekktust fyrir íburðarmiklar steyptar bronstrommur. Um þetta leyti komu fram víetnömsku ríkin [[Văn Lang]] og [[Âu Lạc]] og áhrifa þeirra gætti víða í Suðaustur-Asíu, meðal annar á [[Malajaeyjar|Malajaeyjum]] allt 1. árþúsundið f.o.t.
===Konungsveldin===
[[Hồng Bàng-veldið]] þar sem [[Hùng-konungar]] ríktu er goðsagnakennt fyrsta konungsveldi Víetnams og sagt stofnað árið 2879 f.o.t. Árið 257 f.o.t. var síðasti Hùng-konungurinn sigraður af Thục Phán. Hann sameinaði [[Lạc Việt]] og [[Âu Việt]] í eitt [[Âu Lạc]] og tók sér konungsheitið [[An Dương Vương]]. Árið 179 f.o.t. sigraði kínverski herforinginn [[Zhao Tuo]] An Dương Vương og lagði Âu Lạc undir [[Nanyue]]. [[Hanveldið]] lagði síðan Nanyue undir sig í kjölfar [[Stríð Han og Nanyue|stríðs Han og Nanyue]] árið 111 f.o.t. Næstu þúsund árin var landið sem í dag er Norður-Víetnam undir yfirráðum Kína. Tímabundnar uppreisnir voru gerðar undir forystu [[Trưng-systur|Trưng-systra]] og [[lafði Triệu]], og landið fékk sjálfstæði um tíma sem [[Vạn Xuân]] milli 544 og 602. Snemma á 10. öld naut landið sjálfræðis undir stjórn [[Khúc-ætt]]ar.
Árið 938 sigraði víetnamski lávarðurinn [[Ngô Quyền]] her Kínverja frá [[Suður-Han]] við [[Bạch Đằng]] og landið fékk fullt sjálfstæði í kjölfarið sem Đại Việt (Mikla-Víet). Eftir það gekk landið í gegnum blómaskeið undir [[Lý-ætt]] og [[Trần-ætt]]. Á tíma Trần-ættar hratt landið þremur innrásartilraunum [[Mongólar|Mongóla]]. Á sama tíma blómstraði [[Mahayana-búddismi]] í landinu og varð ríkistrú. Kínverska [[Mingveldið]] lagði landið undir sig um stutt skeið eftir sigur á [[Hồ-ætt]] en endurheimti sjálfstæðið undir [[Lê-ætt]]. Á þessum tíma stækkaði Víetnam smám saman til suðurs og lagði að lokum [[Champa]] undir sig auk hluta [[Kmeraveldið|Kmeraveldisins]].
Frá 16. öld einkenndist stjórn landsins af innri átökum. [[Mạc-ætt]] hóf átök við Lê-ætt og eftir að sigur vannst á Mạc-ætt var Lê-ætt aðeins endurreist að nafninu til. Raunveruleg völd voru í höndum [[Trịnh-lávarðarnir|Trịnh-lávarðanna]] í Norður-Víetnam og [[Nguyễn-lávarðarnir|Nguyễn-lávarðanna]] í suðri sem tókust á um völdin í landinu í fjóra áratugi. Samið var um frið og skiptingu landsins á [[1671-1680|8. áratug 17. aldar]]. Á þessum tíma stækkuðu Nguyễn-lávarðarnir veldi sitt í suður svo það náði yfir árósa Mekong, miðhálendið og lönd Kmera vestan við árósana. Skiptingu landsins lauk öld síðar þegar [[Tây Sơn-bræður]] sameinuðu löndin tvö um stutt skeið, þar til [[Nguyễn Ánh]] sigraði þá með aðstoð Frakka. Hann tók sér keisaranafnið [[Gia Long]] og stofnaði [[Nguyễn-veldið]] árið 1802.
===Franska Indókína===
Fyrstu Evrópubúarnir sem áttu í viðskiptum við Víetnam voru Portúgalar sem komu þangað á 16. öld. Eftir að hafa stofnað nýlendur í [[Makaó]] og [[Nagasaki]] hófu þeir verslun í [[Hội An]] um miðbik Víetnam. [[Jesúítar]] stunduðu trúboð í Víetnam á 17. öld. [[Hollenska Austur-Indíafélagið]] og [[Breska Austur-Indíafélagið]] reyndu að koma sér fyrir í Víetnam en gekk illa vegna átaka við íbúa.
Franskir kaupmenn stunduðu verslun við Víetnam milli 1615 og 1753. Fyrstu frönsku trúboðarnir komu til landsins árið 1658. Brátt bættust spænskir [[Dóminikanareglan|Dóminikanar]] og [[Fransiskanareglan|Fransiskanar]] í hópinn. Víetnömsk yfirvöld tóku að líta á þetta trúboð sem ógnun og handtóku nokkra kaþólska trúboða 1843. [[Franski sjóherinn]] fékk þá leyfi til hernaðaraðgerða til að frelsa trúboðana. Milli 1859 og 1885 unnu Frakkar nokkra hernaðarsigra á Víetnömum og lögðu Suður-Víetnam undir sig 1867. Eftir það hóf [[Văn Thân-hreyfingin]] aðgerðir gegn kaþólikkum í Mið- og Norður-Víetnam.
Um 1884 var nánast allt landið á valdi Frakka. Þeir skiptu því í þrennt: [[Cochinchine]] (Suður-Víetnam) [[Annam]] (Mið-Víetnam) og [[Tonkin]] (Norður-Víetnam). Þessi þrjú landsvæði voru formlega sameinuð [[Franska Indókína]] árið 1887. Stjórn Frakka olli miklum stjórnarfarslegum breytingum á samfélagi Víetnama, sérstaklega með vestrænu menntakerfi. Flestir Frakkar settust að í Suður-Víetnam og í borgunum [[Saígon]] og [[Hanoí]].
[[Cần Vương-hreyfingin]] barðist gegn yfirráðum Frakka og myrti um þriðjung allra kristinna Víetnama áður en hún var sigruð árið 1890 í kjölfar víðtækra hefndaraðgerða. [[Thái Nguyên-uppreisnin]] var líka barin niður af hörku. Frakkar komu upp [[plantekra|plantekrum]] sem ræktuðu [[tóbak]], [[indigó]], [[te]] og [[kaffi]] um leið og þeir hunsuðu kröfur landsmanna um aukna sjálfstjórn.
Þjóðernishreyfing varð til í upphafi 20. aldar með leiðtogum á borð við [[Phan Bội Châu]], [[Phan Châu Trinh]], [[Phan Đình Phùng]], [[Hàm Nghi]] keisara og [[Hồ Chí Minh]] sem kölluðu eftir sjálfstæði. [[Víetnamski þjóðernisflokkurinn]] blés til [[Yên Bái-uppreisnin|Yên Bái-uppreisnarinnar]] árið 1930 sem Frakkar börðu niður. Uppreisnin leiddi til klofnings innan hreyfingarinnar og margir leiðtogar hennar tóku að aðhyllast [[Kommúnismi|kommúnisma]].
Frakkar héldu yfirráðum sínum í Indókína fram að [[síðari heimsstyrjöld]] þegar [[Japan]]ar réðust inn í Frönsku Indókína í [[Kyrrahafsstríðið|Kyrrahafsstríðinu]] 1940. Japanar leyfðu frönskum stjórnvöldum sem voru hliðholl [[Vichy-stjórnin]]ni í Frakklandi að starfa áfram í landinu gegn því að fá að setja heri sína þar niður og nýta náttúruauðlindir landsins. Japanar tóku alveg yfir stjórn landsins í mars 1945. Í kjölfarið fylgdi [[hungursneyðin í Víetnam 1945]] sem olli dauða tveggja milljóna manna.
===Fyrsta stríðið í Indókína===
{{aðalgrein|Fyrsta stríðið í Indókína}}
Árið 1941 var [[Việt Minh]]-hreyfingin stofnuð undir stjórn Hồ Chí Minh. Hreyfingin sóttist eftir sjálfstæði frá Frökkum og endalokum hernáms Japana. Eftir ósigur Japans og hrun leppstjórnar þeirra í Víetnam í ágúst 1945 upphófst ofbeldisalda í landinu. Việt Minh lagði Hanoí undir sig og lýsti yfir stofnun starfsstjórnar sem aftur lýsti yfir sjálfstæði 2. september.
Í júlí 1945 ákváðu [[Bandamenn (seinni heimsstyrjöld)|Bandamenn]] að skipta Indókína við 16. breiddargráðu til að [[Chiang Kai-shek]] gæti tekið við uppgjöf Japana í norðurhlutanum og [[Mountbatten lávarður]] gert það sama í suðurhlutanum. Bandamenn samþykktu að Frakkar fengju yfirráð yfir Indókína að nýju.
Indverskar hersveitir á vegum Breta og [[Suðurher Japana]] voru notuð til að viðhalda lögum og reglu og aðstoða Frakka við að taka stjórnina í sínar hendur. Hồ Chí Minh ákvað að forðast bein átök við Frakka, óskaði eftir því að franskir embættismenn hyrfu frá landinu og að franskir kennarar aðstoðuðu stjórnina við að byggja upp nútímalegt menntakerfi. [[Starfsstjórn Franska lýðveldisins]] hafnaði þessum óskum og sendi [[Leiðangursher Frakka til Austurlanda fjær]] til að endurreisa nýlenduyfirvöldin. Seint á árinu 1946 hóf Việt Minh skæruhernað gegn Frökkum og þar með [[Fyrsta stríðið í Indókína]]. Stríðið stóð til ársins 1954 þegar Frakkar biðu ósigur í [[orrustan við Điện Biên Phủ|orrustunni við Điện Biên Phủ]]. Á [[Genfarráðstefnan 1954|Genfarráðstefnunni 1954]] var Hồ Chí Minh í góðri stöðu til að semja um friðarskilmála.
Við endalok nýlendustjórnarinnar var Franska Indókína skipt í þrjú lönd: Víetnam, og konungsríkin Kambódíu og Laos. Víetnam var auk þess skipt í norður- og suðurhluta við 17. breiddargráðu, fram að kosningum sem áttu að fara fram árið 1956. Frjáls för fólks milli landshlutanna var heimiluð í 300 daga og á þeim tíma fluttust flestir útlendingar og kaþólskir Víetnamar frá norðurhlutanum til suðurhlutans af ótta við ofsóknir kommúnista. [[Bandaríkjaher]] aðstoðaði við flutningana. [[Skipting Víetnams]] átti aldrei að vera langvarandi, en árið 1955 framdi [[Ngô Đình Diệm]] valdarán í Suður-Víetnam og lýsti sjálfan sig forseta [[Lýðveldið Víetnam|Lýðveldisins Víetnam]]. Lýðveldið fékk stuðning frá Bandaríkjunum, Laos, Lýðveldinu Kína og Taílandi, en [[Alþýðulýðveldið Víetnam]] í norðurhlutanum fékk stuðning frá Sovétríkjunum, Svíþjóð, Rauðu Kmerunum og Alþýðulýðveldinu Kína.
===Víetnamstríðið===
{{aðalgrein|Víetnamstríðið}}
Frá 1953 til 1956 stóð stjórn Norður-Víetnams fyrir umbótum í landbúnaði sem leiddu til kúgunartilburða og aftaka meðal þorpsbúa í sveitum. Lengi var talið að um 50.000 hefðu verið tekin af lífi, en nýlegar rannsóknir benda til mun lægri tölu, en þó fleiri en 13.500.<ref>{{cite journal|last=Vu|first=Tuong|year=2007|title=Newly released documents on the land reform|journal=Naval Postgraduate School|publisher=University of Washington Libraries|archivedate=20. apríl 2011|url=https://web.archive.org/web/20110420044800/http://www.lib.washington.edu/southeastasia/vsg/elist_2007/Newly%20released%20documents%20on%20the%20land%20reform%20.html}}</ref> Í suðurhlutanum barði Diệm niður andstöðu með því að handtaka þúsundir meintra kommúnista og setja í „endurmenntunarbúðir“. Skæruliðasveitir [[Việt Cộng]], sem voru hliðhollar stjórninni í Hanoí, hófu vopnaða baráttu gegn stjórn Suður-Víetnams seint á 6. áratugnum. Árið 1960 gerði stjórn Norður-Víetnams samninga um hernaðaraðstoð við [[Sovétríkin]].
Stjórn Diệms var höll undir kaþólska trú og óánægja búddista með hana leiddi til mótmælaöldu árið 1963 sem barin var niður af mikilli hörku. Þetta varð til þess að samband stjórnarinnar við Bandaríkin rofnaði og nýs valdaráns þar sem [[Ngo Dinh Diem]] var myrtur. Eftir það tók hver herforingjastjórnin við af annarri þar til herforingjarnir [[Nguyễn Cao Kỳ]] og [[Nguyễn Văn Thiệu]] tóku völdin í sínar hendur um mitt ár 1965. Thiệu sölsaði síðan völdin undir sig með kosningasvindli 1967 og 1971. Á þessum tíma óx kommúnistum ásmegin og Bandaríkin hófu að senda hernaðarráðgjafa til Suður-Víetnam. [[Tonkinflóaatvikið]] 2. ágúst 1964 var átylla sem Bandaríkin notuðu fyrir beinum afskiptum. Bandarískir hermenn hófu hernaðaraðgerðir í Víetnam árið 1965 og urðu um 500.000 talsins þegar mest var nokkrum árum síðar. Á sama tíma sáu Alþýðulýðveldið Kína og Sovétríkin Norður-Víetnam fyrir hergögnum og 15.000 ráðgjöfum. Birgðum var komið frá Norður-Víetnam til Việt Cộng í Suður-Víetnam eftir [[Hồ Chí Minh-slóðin]]ni sem lá um Laos.
Árið 1968 hófu kommúnistar [[Tết-sóknin]]a gegn skotmörkum í Suður-Víetnam. Sóknin mistókst en olli því að almenningsálitið í Bandaríkjunum snerist gegn stríðinu. [[Fjöldamorðin í Huế]], þar sem talið er að yfir 3000 almennir borgarar hafi verið myrtir af Việt Cộng, auk fjöldamorða sem bandarískir hermenn og hermenn stjórnar Suður-Víetnams frömdu, og ljósmyndir birtust af í vestrænum blöðum, urðu til þess að [[andstaða við Víetnamstríðið í Bandaríkjunum]] jókst hratt. Rannsóknarnefnd [[Bandaríska öldungadeildin|bandarísku öldungadeildarinnar]] komst að því 1974 að 1,4 milljónir almennra borgara hefðu týnt lífinu frá 1965 til 1974, og yfir helmingur vegna aðgerða Bandaríkjahers og stjórnvalda í Suður-Víetnam. Bandaríkin hófu því að draga herlið sitt frá Víetnam snemma á 8. áratugnum. Tilraunir til að styrkja stöðu stjórnvalda í Suður-Víetnam mistókust og með [[Friðarsamningarnir í París|friðarsamningum í París]] var Bandaríkjunum gert að hverfa með allt herlið sitt frá Víetnam fyrir 29. mars 1973. Í desember 1974 hóf Norður-Víetnam sókn suður á bóginn sem lyktaði með [[fall Saígon|falli Saígon]] 30. apríl 1975. Suður-Víetnam var undir starfsstjórn í nærri átta ár eftir hernám Norður-Víetnams.
===Sameining og umbætur===
Norður- og Suður-Víetnam voru formlega sameinuð sem Alþýðulýðveldið Víetnam 2. júlí 1976. Víetnamstríðið skildi landið eftir í rúst og talið er að milli 966.000 og 3,8 milljónir hafi týnt lífinu. Undir stjórn [[Lê Duẩn]] voru engin fjöldamorð framin á Suður-Víetnömum eins og Vesturveldin höfðu óttast, en 300.000 voru send í endurmenntunarbúðir þar sem fangar voru látnir vinna erfiðisvinnu og margir máttu þola pyntingar, hungur og sjúkdóma. Samyrkjustefna var tekin upp í landbúnaði og iðnaði. Eftir að [[Rauðu Kmerarnir]] fyrirskipuðu fjöldamorð á Víetnömum í landamærabæjunum [[An Giang]] og [[Kiên Giang]] gerði Víetnam [[Innrás Víetnams í Kambódíu|innrás í Kambódíu]] og setti þar á fót leppstjórn, [[Alþýðulýðveldið Kampútsea|Alþýðulýðveldið Kampútseu]], sem ríkti til 1989. Þetta leiddi til versnandi samskipta við Kína sem hafði stutt Kmerana. Í kjölfarið tók Víetnam upp nánari samskipti við Sovétríkin.
Á [[Sjötta þing Kommúnistaflokks Víetnams|sjötta þingi Kommúnistaflokks Víetnams]] í desember 1986 tók ný kynslóð umbótasinna við valdataumunum í Víetnam. Leiðtogi þeirra var [[Nguyễn Văn Linh]] sem varð aðalritari flokksins. Hann hóf röð umbóta sem lutu að því að færa landið frá [[áætlunarbúskapur|áætlunarbúskap]] í átt til meira efnahagslegs frjálsræðis í nafni [[sósíalískt markaðshagkerfi|sósíalísks markaðshagkerfis]]. Umbæturnar voru kallaðar [[Đổi Mới]] („endurnýjun“). Ríkið hélt stjórn á lykilatvinnuvegum en hvatti jafnframt til fjárfestinga einkaaðila og útlendinga. Í kjölfarið óx efnahagur Víetnams hratt samhliða auknum ójöfnuði.
==Landfræði==
| |||