„Óbó“: Munur á milli breytinga

'''Óbó''' (eða '''hápípa''', áður einnig nefnt '''hóbó''') er [[tréblásturshljóðfæri]] af flokki [[Tvíblöðungur|tvíblöðunga]]. Orðið „óbó“''óbó'' er komið af [[franska]] orðinu: „hautbois“''hautbois'' sem merkir bókstaflega „Hátt„hátt eða hávært tré“. EinstaklingurÞeir sem spilarspila á óbó ereru kallaðurkallaðir óbóleikarióbóleikarar. [[Halldór Laxness]] nefnir hljóðfærið ''óbóu'' ([[kenniföll]]in ''óbóa'', ''-u'', ''-ur'').

[[Tónn]] óbósins hefur gríðarlegt magn [[yfirtónar|yfirtóna]] og því er auðvelt að stilla önnur hljóðfæri eftir honum. Til dæmis er alltaf stillt eftir óbóinu í [[sinfóníuhljómsveit]]um. Tónsvið þess er frá B til g’’’,g′′′. margirMargir óbóleikarar ná hærra, alveg upp á cís’’’’cís′′′′, en það tónsvið þykir ekki mjög fimt nema með sérsmíðuðum blöðum (sem virka þá verr neðar á tónsviðinu). Miðað við önnur tréblásturshljóðfæri hefur óbóið mjög þykkan en næstum skerandi tón, samt er algengt að honum sé lýst sem angurværum.

Hljóðpípa óbósins er í laginu eins og löng og mjó keila með afskornum oddi, rúmlega 60 [[sentímetri|cm]] löng, en í stað odds tekur stöpullinn við. Óbóið er oftast búið til úr grendilla-viði (afrískur svartviður) en blaðið er úr bambus og stöpullinn, stysti, efsti og þrengsti hluti hljóðpípunnar, er ýmist úr [[brons]]i eða [[nikkel]]. Óbóið er í fjórum pörtum; neðsti og víðasti parturinn heitir bjalla, næst kemur „neðra stykkið“, svo toppstykkið og loks munnstykkið eða blaðið.

Óbóblað eru tvær nákvæmlega tilskornar reyrflísar settar hvor á móti hvor annarri, börkurinn snýr út, bundnar við stöpul þannig að börkurinn snúi út. Óbóblöð eru frá 6 til 7,5 cm löng og eru í kringum 7 mm breið og u.þ.b. 2 [[míkrómetri|μm]] þunn alveg fremst, en þar eru þau breiðust og þynnst.

Hvernig reyrinn í óbóblaðinu er tálgaður skiptir máli niður í minnstu smáatriði. Þess vegna eru öll óbóblöð sem atvinnuóbóleikarar nota handsmíðuð, oftast af þeim sjálfum, en aðrirsumir þeirra kaupa þau af óbóleikurum sem hafa helgað sig blaðasmíði.

Mestu máli skiptir að blaðið „passi við óbóleikarann“, að blaðið hæfi þeirri munnsetningu og blæstri sem óbóleikarinn hefur tamið sér og að styrkleikar þess séu þeir sem óbóleikarnumóbóleikaranum finnst skipta máli. Til að mynda þurfa þykk blöð yfirleitt meira loft og erfiðara er að gera styrkleikabreytingar með þeim en á móti kemur að þau hafa yfirleitt mun „þykkari“ eða „myrkari“ tón og eru yfirleitt háværari en það eru eiginleikar sem mörgum þykja heppilegir í [[sinfóníuhljómsveit]]um þar sem óbóleikarinn þarf oft að spila stuttar einleiksstrófur og tréblásararnir almennt þurfa að gæta þess að vera ekki yfirgnæfðir af stórum strengjasveitum og málmblástursthljóðfærunum. Þar að auki ræður lengd blaðsins, og hve mikið af berkinum er skrapað af, fínstillingu hljóðfærisins.

Ending óbóblaða er yfirleitt 1/2 -– 2 mánuðir. Ráða gæði reyrsins sem þau eru gerð úr og hvernig óbóleikarinn fer með þau mestu um endingartímann.

Elstu heimildir um dúudúkdúdúk, forföður óbósins, eru 1500-30001500–3000 ára gamlar. Skálmpípa (shawm) er stærsta skrefið í áttina að nútímaóbóinu, en hún kom fram á [[12. öld]]. Skálmpípan var þróuð upp úr súrna, tvíblöðungi af þeirri tegund þar sem varirnar snerta ekki blaðið þegar spilað er (eins og t.d. í sekkjapípu). Næsta skref var tekið við upphaf barrokktímabilsins þegar barrokkóbóið var þróað og fyrst notað við [[Frakkland|frönsku]] hirðina. Ásamt því að finna hljóðfærið upp eru [[Jean Hotteterre]] og [[Michel Philidor II]] taldir hafa verið fyrstu óbóleikararnir. Á [[19. öld]] var [[Böhm -takkakerfið|Böhm -takkakerfinu]] bætt við og tóngæðin þróuðust í átt að kröftugri en slípaðri tóni nútímaóbósins.

[[Tenór|Tenórgerð]]-útgáfa óbósins, [[enskt horn]] (stundum kallað englahorn), er sennilegastsennilega næstfrægasti meðlimur óbófjölskyldurnar, en margir þekkja leiðandi sóló þess í öðrum kafla [[sinfónía frá nýja heiminum|9. sinfóníu]] [[Antonín Dvořák|Dvořáks]]. [[Ástaróbó]] eða [[alt]]óbó var í miklu uppáhaldi hjá [[Johann Sebastian Bach|J. S. Bach]] en hefur ekki náð eins góðri fótfestu í seinni tíma verkum og enska hornið. Baritónóbóið kom fram í endanlegri mynd árið [[1889]] og var notað í risavöxnusturisavöxnum [[Síðrómantísk tónlistsinfóníuhljómsveit|síðrómantískusinfóníuhljómsveitum]] [[sinfóníuhljómsveitSíðrómantísk tónlist|síðrómantíska]]unum tímans.

[[Heckelfónn]] er annað hljóðfæri í óbófjölskyldunni með sama tónsvið og baritónóbó, kynnt til sögunnar árið [[1904]]. [[Hljóðpípa]] þesshans er mun víðari en baritónóbósins, sem gefur Heckelfóninumheckelfóninum kraftmeiri tón. Oft er heckelfóninum og baritónóbóinu ruglað saman. Talið er að tónskáld eins og [[Gustav Holst]], sem skrifuðu fyrir svokallað „bassaóbó“ (í verkverkum eins og [[Pláneturnar (tónverk)|PláneturnarPlánetunum]]), hafi einfaldlega ekki þekkt hljóðfærin í sundur eða verið sama um hvort hljóðfærið spilaði partinn. Í dag eru því partarnir spilaðir sitt á hvað afá heckelfón ogeða baritónóbóibaritónóbó (þó oftar afá baritónóbóibaritónóbó þar sem aðeins 165 heckelfónar hafa verið framleiddir). [[Richard Strauss]] skrifaði hins vegar sérstaklega part fyrir heckelfón í verk sín en fyrsti heckelfónpartur veraldar var skrifaður í [[ópera|óperuna]] [[Salóme (ópera)|Salóme]].

[[Konsert]]ar eftir [[Johann Sebastian Bach]], [[Tomaso Albinoni]], [[Georg Friedrich Händel]], [[Antonio Vivaldi]], [[Carl Ditters von Dittersdorf]], [[Wolfgang Amadeus Mozart]], [[Richard Strauss]] og [[Ralph Vaughan Williams]]. Einn allra vinsælasti óbókonsertinn er merktur Joseph Haydn en flestir efast um að hann hafi samið konsertin,konsertinn. óvístÓvíst er hver raunverulegur höfundur konsertsinshans séer.

Í sinfóníuhljómsveit eru yfirleitt tveir óbóleikarar,; stundum bætist sá þriðji við og spilar hann þá oftast á enskt horn. Í sinfónískum verkum eru mjög oft stuttir einleikskaflar fyrir óbóið, til dæmis í: Hamlett (fantasíuforleikurfantasíuforleik) og í byrjun 2. kafla í sinfóníum 1 og 4 eftir [[Pyotr Ilyich Tchaikovsky]], í byrjun annars kafla fiðlukonserts eftir [[Johannes Brahms]] og mörgum fleiri (listi afar ófullkominn).

Í [[Kammertónlistkammertónlist]] á óbóið sinn stað. Trío-sónöturnarTríósónöturnar sex eftir [[Jan Dismas Zelenka]] fyrir tvö óbó, [[fagott]] og [[basso continuo]] þykja mikil meistaraverk og hafa spilaðátt stærstastærstan partinnþátt í að endurvekja minningu þessaþess gleymda meistara. Tríó fyrir tvö óbó og enskt horn eftir [[Ludwig van Beethoven]] var eitt vinsælasta verk hans meðan hann lifði. Mozart og [[Bohuslav Martinů]] sömdu báðir óbókvartetaóbókvartetta og ekki má gleyma hlutverki óbósins í [[tréblásarakvintetTréblásarakvintett|tréblásarakvintettum]]um.