„Búdapest“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
Tek aftur breytingu 1613149 frá Kapeter77 (spjall) Fjarlægir myndir
Merki: Afturkalla
lagfæring
Lína 12:
}}
[[Mynd:Budapest from Gellert Hill.jpg|right|thumb|300px|Búdapest af [[Gellért Hæð]], horft til norðurs]]
'''Búdapest''' er höfuðborg [[Ungverjaland]]s og jafnframt miðpunktur, stjórnmála, menningar, viðskipta, iðnaðar og samgangna fyrir Ungverjaland í heild sinni. Árið [[1873]] sameinuðust borgirnar á bökkum [[Dóná]]r, [[Buda]] og [[Óbúda|Óbuda]] á hægri bakkanum, þeim vestari, og [[Pest]] á vinstri bakkanum, þeim eystri í eina borg, Búdapest. Nú er borgin sú sjötta stærsta innan [[Evrópusambandið|Evrópusambandisns]]. Tæp 1,8 milljón manns [[20162017]]) búa í borginni sem er nokkru færri en á hátindi íbuafjöldaíbúafjöldans um miðjan níunda áratug 20. aldarinnaraldar en þá bjuggu rúmlega 2,1 milljón manns í borginni.
 
== Saga ==
Lína 20:
[[Mynd:Budapest bridge.jpg|right|thumb|300px|[[Széchenyi Lánchíd|Széchenyi Keðjubrúin]]]]
 
Í kringum árið [[900]] komu [[Ungverji|ungverjarUngverjar]] austan úr [[Mið-Asía|mið asíu-Asíu]] og settust að þar sem nú er Ungverjaland og stofnuðu konungsríkið Ungverjaland einni öld síðar. Endurbygging Pest gekk fljótt fyrir sig að aflokinni innrás Mongóla árið 1241, en [[Buda]], varð höfuðborg Ungverjalands árið [[1361]].
Endurbygging Pest gekk fljótt fyrir sig að aflokinni innrás Mongóla árið 1241, en [[Buda]], varð höfuðborg Ungverjalands árið [[1361]].
 
Yfirtaka [[Ottoman-veldið|Ottoman-veldisins]] á mest öllumestöllu Ungverjalandi á 16. öld tafði vöxt borganna, en þær féllu Tyrkjum í skaut árið 1541. [[Austurríki]] undir stjórn Habsborgara endurheimti borgirnar [[1686]], en frá 1526 höfðu Habsborgararnir jafnframt verið Konungarkonungar Ungverjalands, þótt þeir hefðu misst yfirráð yfir landinu að mestu.
 
Pest óx hraðar á 18. og 19. öld. Meðan íbúafjöldi Pest tuttugufaldaðist fimmfaldaðist íbuafjöldinn einungis hinumeginn [[Dóná]].
 
Ungverjar komu á fót byltingarstjórn árið [[1849]] og voru ekki hrifnir af endurreisn HabsborgarvaldsinsHabsborgaravalds og fengu loks sjálfstjórn innan Austurríska-Ungverska keisaradæmisins. Samanlagður íbúafjöldi borganna sjöfaldaðist frá [[1840]] til [[1900]] og varð 730.000 manns.
 
Á tuttugustu öldinni var mestur vöxtur í úthverfum borgarinnar, sérstaklega í [[Újpest]] og [[Kispest]], með auknum hlut borgarinnar í iðnaðarframleiðslu landsins. Mannfall Ungverja í [[Fyrri heimsstyrjöldinniheimsstyrjöld]]inni og missir tveggja þriðju landsvæðis síns tafði vöxtinn einungis um stundarsakir, en Búdapest var orðin höfuðborg í smærra en fullvalda ríki. Árið 1930 var íbúatalan komin í eina milljón og því til viðbótar bjuggu 400.000 manns í úthverfum.
 
Milli 20% og 40% af 250,000 gyðingum í Búdapest féllu fyrir [[Nasismi|Nasistum]] og Boga kross -hreinsunum 1944 og 1945. [http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005458], [http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005264] <!-- tenglar tengdir helförinni --> Engu að síður er Búdapest með hæsta hlutfall gyðinga af evrópskum borgum {{heimild vantar}}.
 
[[1. janúar]] [[1950]], var landsvæði Búdapest stækkað umtalsvert. Borgin bætti fyrir skaðann sem hún hlaut í umsátri Sovíetmanna 1944 á sjötta og sjöunda áratugnum og var með því skólabókardæmi um nýtanleika í byggingarstíl fremur en fegurð, sem afleiðing kommúnistastjórnarinnar ([[1947]]–[[1989]]) upp frá 1960. frá 1980 hefur íbúum borgarinnar líkt og landsins farið fækkandi.
 
[[1. janúar]] [[1950]], var landsvæði Búdapest stækkað umtalsvert. Borgin bætti fyrir skaðann sem hún hlaut í umsátri SovíetmannaSovétmanna 1944 á sjötta og sjöunda áratugnum og var með því skólabókardæmi um nýtanleika í byggingarstíl fremur en fegurð, sem var afleiðing kommúnistastjórnarinnar ([[1947]]–[[1989]]) upp frá 1960. frá 1980 hefur íbúum borgarinnar líkt og landsins farið fækkandi.
=== Íbúaþróun ===
[[Mynd:Budapest Population graph.PNG|thumb|250px|left|Population Graph]]
Lína 46 ⟶ 44:
* [[2003]]: 1,719,343
* [[2013]]: 1.735.711
* [[2017]]: 1.750.268
 
== Hverfi Búdapest ==
[[Mynd:Budapest districts.png|right|thumb]]
Lína 58 ⟶ 56:
 
=== Neðanjarðarlestir ===
Neðanjarðarlestakerfi Búdapest, Metro, er næst elsta kerfi sinnar tegundar í Evrópu. Upprunalega leiðin er merkt M1 ellegar kölluð gulaleiðingula leiðin. Hún var endurgerð til að þjóna áhugamönnum um söguna. M2 (rauð) og M3 (blá), voru teknar í notkun síðar, unnið er að gerð. M4 og hafist verður handa við M5 ávoru næstabyggðar árisíðar.
 
Neðanjarðarlestakerfi Búdapest, Metro, er næst elsta kerfi sinnar tegundar í Evrópu. Upprunalega leiðin er merkt M1 ellegar kölluð gulaleiðin. Hún var endurgerð til að þjóna áhugamönnum um söguna. M2 (rauð) og M3 (blá), voru teknar í notkun síðar, unnið er að gerð M4 og hafist verður handa við M5 á næsta ári.
 
== Tenglar ==
{{Commons|Budapest}}
* [http://english.budapest.hu/ Official Budapest portal]
* [http://maps.google.com/maps?ll=47.495613,19.048920&spn=0.086517,0.124626&t=k&hl=en Gervihnattamynd]
Lína 86 ⟶ 82:
* [http://www.bkv.hu/ Almenningssamgöngur í Búdapest]
* [http://www.bh.org.il/Communities/Archive/Budapest.asp/ Samfélag Gyðinga í Búdapest]
 
<!-- no promo - hotels - apartments - lodging links please. no advertisements please. thank you. -->
 
{{Höfuðborgir í Evrópu}}