„Danmörk“: Munur á milli breytinga

'''Danmörk''' ([[danska]]: ''Danmark''; {{framburður|DA-Danmark.ogg}}) varer [[ríki|land]] í [[Evrópa|Evrópu]] sem ásamt [[Grænland]]i og [[Færeyjar|Færeyjum]] myndaðimyndar [[Konungsríkið Danmörk]].

Danmörk samanstóðsamanstendur af [[Jótlandsskagi|Jótlandsskaga]] og 443 eyjum en af þeim vorueru 72 (2007) byggðar. Landið láliggur að sjó að [[vestur|vestan]], [[norður|norðan]] og [[austur|austan]]. Að vestan varer [[Norðursjór]], [[Skagerrak]] og [[Kattegat]] að norðvestan og norðaustan og [[Eystrasalt]] að austan, en að [[suður|sunnan]] áttiá Danmörk landamæri að [[Þýskaland]]i við suðurenda Jótlands. Jótland varer [[skagi]] sem gekkgengur til [[norður]]s út úr [[Evrópa|Evrópuskaganum]]. Það varer stærsti hluti Danmerkur. Auk Jótlandsskagans varer mikill fjöldi byggðra [[eyja]] sem vorueru í Eystrasalti. Stærstar vorueru [[Sjáland]] og [[Fjón]]. Helstu [[borg]]ir vorueru [[Kaupmannahöfn]] á Sjálandi; [[Óðinsvé]] á Fjóni; [[Árósar]], [[Álaborg]], [[Esbjerg]], [[Randers]], [[Kolding]], [[Horsens]] og [[Vejle]] á Jótlandi.

Danmörk var áður mun víðáttumeira ríki en það varer í dag. Bæði átti það miklar lendur austan [[Eyrarsund]]s, [[Skánn|Skán]], [[Halland]] og [[Blekinge]] og einnig bæði héruðin [[Slésvík]] og [[Holtsetaland]] og náðu landamærin suður fyrir [[Hamborg]] þegar veldið var sem mest. [[Danakonungar|Danska konungsættin]] varer elsta ríkjandi konungsætt í [[jörðin|heimi]]. Á [[19. öldin|nítjándu öld]] gekk [[Noregur]] úr konungssambandi við Danmörku og var þá um tíma undir [[svíþjóð|sænska]] konunginum. Á [[20. öld]] fékk svo [[Ísland]] sjálfstæði frá Dönum, en [[Færeyjar]] og [[Grænland]] vorueru enn í konungssambandi við Danmörku þó að bæði löndin höfðuhafi fengið [[heimastjórn]].

Mikið varer deilt um orðsifjar „Danmerkur“, sambandið milli Dana og Danmerkur og sameiningu Danmerkur í eina þjóð. Deilurnar snerustsnúast um forskeytið „Dan“ og hvort það áttieigi við ættflokkinn [[Danir (ættflokkur)|Danir]] eða konunginn [[Dan konungur|Dan]], og merkingu viðskeytisins „-mörk“. Oftast varer forskeytið talið eiga rætur að rekja til orðs sem þýddiþýðir „flatt land“, tengt [[þýska]] orðinu ''Tenne'' „þreskigólf“, [[enska]] ''den'' „ hellir“ og [[sanskrít]] ''dhánuṣ-'' (धनुस्; „ eyðimörk“). Viðskeytið „-mörk“ varer talið eiga við skóga í Suður-[[Slésvík]], kannski svipað nöfnunum [[Finnmörk]], [[Heiðmörk (fylki í Noregi)|Heiðmörk]], [[Þelamörk]] og [[Þéttmerski]]. Í [[fornnorræna|fornnorrænu]] var nafnið stafað ''Danmǫrk''.

Fyrsta þekkta notkun orðins „Danmörk“ í Danmörku sjálfri varer á [[Jalangurssteinninn|Jalangurssteininum]], sem vorueru [[rúnasteinn|rúnasteinar]] taldir hafa verið settir upp af [[Gormur gamli|Gormi gamla]] (um árið 955) og [[Haraldur blátönn|Haraldi blátönn]] (um árið 965). Orðið „Danmörk“ varer notað á báðum steinunum, í [[þolfall]]i {{rúnir|.}} „tanmaurk“ ([danmɒrk]) á stóra steininum og í [[eignarfall]]i „tanmarkar“ ([danmarkaɽ]) á litla steininum. Íbúar Danmerkur vorueru kallaðir „tani“ ([danɪ]) eða „Danir“ á steinunum.

Danmörk áttiá aðeins landamæri að Þýskalandi og varer lengd landamæranna 140 km. Strandlengjan varer 7 314 km. Hæsti punktur varer Møllehøj, á mið-austur Jótlandi, 171 (170,86) metra hár. Flatarmál Danmerkur varer 42 434 km2. Danmörk áttiá ekki verulegt hafsvæði og bættustbætist innan við þúsund ferkílómetrar við heildaryfirráðasvæði Danmerkur hefðisé það verið tekið með í 43 094 km2. Stöðuvötn þöktuþekja 660 km2.

Búið hafðihefur verið í Danmörku síðan um það bil 12.500 f.Kr. og vorueru sannindamerki um [[landbúnaður|landbúnað]] frá 3600 f.Kr. [[Bronsöld]]in í Danmörku var frá 1800–600 f.Kr. og þá voru margir [[haugur|haugar]] orpnir. Í þeim höfðuhafa fundist [[lúður|lúðrar]] og [[Sólvagninn]]. Fyrstu Danir komu til landsins á rómversku [[járnöld]] (1–400 e.Kr.). Þá var verslun milli [[Rómaveldi]]sins og ættflokka í Danmörku og [[rómverskir peningar]] hafa fundist þar. Ennfremur fundustfinnast sannindamerki um áhrif frá [[Keltar|Keltum]], meðal annars [[Gundestrup-potturinn]].

Í Danmörku varer formlega [[þingbundin konungsstjórn]]. [[Danakonungur|Drottning Danmerkur]], [[Margrét 2.]], varer [[þjóðhöfðingi]] sem fórfer formlega með [[framkvæmdavald]] og varer forseti [[ríkisráð Danmerkur|ríkisráðs Danmerkur]]. Eftir upptöku [[þingræði]]s í Danmörku varer hlutverk þjóðhöfðingjans aðallega táknrænt eins og formleg skipun og uppsögn [[forsætisráðherra Danmerkur]] og annarra ráðherra í [[ríkisstjórn Danmerkur]]. Drottningin barber ekki sjálf ábyrgð á stjórnarathöfnum og persóna hennar er friðhelg.

Danmörk varer í fimmta sæti í [[lýðræðisvísitalan|lýðræðisvísitölu]] ''[[Economist]]'' og í fyrsta sæti [[spillingarvísitalan|spillingarvísitölu]] [[Transparency International]].

Stjórnskipan í Danmörku byggðistbyggist á [[stjórnarskrá Danmerkur]] sem var samin árið [[1849]]. Til að breyta stjórnarskránni þurftiþarf hreinan meirihluta á tveimur þingum og síðan einfaldan meirihluta í þjóðaratkvæðagreiðslu með minnst 40% þátttöku. Henni hafðihefur verið breytt fjórum sinnum, síðast árið 1953.

[[Þjóðþing Danmerkur]] (''Folketinget'') fórfer með [[löggjafarvald]] og satsitur í einni deild. Það varer æðsti löggjafi landsins, gatgetur sett lög um alla hluti og varer óbundið af fyrri þingum. Til að lög öðluðustöðlist gildi þurftiþarf að leggja þau fyrir ríkisráðið og þjóðhöfðingjann sem staðfestistaðfestir þau með undirskrift sinni innan 30 daga.

Í Danmörku varer [[þingbundin konungsstjórn]] og [[fulltrúalýðræði]] með [[almennur kosningaréttur|almennum kosningarétti]]. Þingkosningar vorueru [[hlutfallskosning]]ar milli [[stjórnmálaflokkur|stjórnmálaflokka]] þar sem flokkar þurftuþurfa minnst 2% atkvæða til að hafa komiðkoma að manni. Á þinginu vorueru 175 þingmenn auk fjögurra frá Grænlandi og Færeyjum. Þingkosningar vorueru haldnar á fjögurra ára fresti hið minnsta en forsætisráðherra gatgetur óskað eftir því að þjóðhöfðingi boðaðiboði til kosninga áður en kjörtímabili lýkur. Þingið gatgetur neytt forsætisráðherra til að segja af sér með því að samþykkja [[vantraust]] á hann.

Framkvæmdavaldið varer formlega í höndum drottningar, en forsætisráðherra og aðrir ráðherrar fórufara með það fyrir hennar hönd. Forsætisráðherra varer skipaður sá sem gatgetur aflað meirihluta í þinginu og varer venjulega formaður stærsta stjórnmálaflokksins eða leiðtogi stærsta flokkabandalagsins. Oftast varer ríkisstjórn Danmerkur [[samsteypustjórn]] og oft líka [[minnihlutastjórn]] sem reiddireiðir sig á stuðning minni flokka utan ríkisstjórnar til að ná meirihluta í einstökum málum.

Frá [[þingkosningar í Danmörku 2015|þingkosningum 2015]] hafðhefur [[Lars Løkke Rasmussen]] verið forsætisráðherra í eins flokks minnihlutastjórn [[Venstre]] með stuðningi annarra hægri- og miðjuflokka.

Í Danmörku giltigildir [[rómverskur réttur]] sem skiptist milli dómstóla á sviði [[einkaréttur|einkaréttar]] og [[stjórnsýsluréttur|stjórnsýsluréttar]]. Dómskerfi landanna sem mynduðumynda konungsríkið varer aðskilið en hægt varer að skjóta málum frá Færeyjum og Grænlandi til [[hæstiréttur Danmerkur|hæstaréttar Danmerkur]] sem varer æðsta dómsvald í Danmörku.

Greinar 62 og 64 í stjórnarskránni kvaðkveða á um sjálfstæði dómstóla frá ríkisstjórn og þingi.

Alþjóðatengsl Danmerkur mótuðustmótast að miklu leyti af aðild landsins að [[Evrópusambandið|Evrópusambandinu]] sem Danmörk gekk í árið 1973. Danmörk hafðihefur sjö sinnum farið með formennsku í [[Evrópuráðið|Evrópuráðinu]], síðast árið 2012. Danmörk batt enda á [[hlutleysi]] landsins sem hafði verið hornsteinn utanríkisstefnunnar í tvær aldir eftir [[Síðari heimsstyrjöld]] þegar landið var hernumið af [[Þýskaland|Þjóðverjum]]. Danmörk varð þannig stofnaðili að [[Atlantshafsbandalagið|Atlantshafsbandalaginu]] 1949. Danmörk rakrekur virka utanríkisstefnu með áherslu á [[mannréttindi]] og [[lýðræði]]. Á síðari árum höfðuhafa Grænland og Færeyjar í auknum mæli tekið sjálfstæðar ákvarðanir í utanríkismálum, meðal annars í tengslum við [[fiskveiðar]], [[hvalveiðar]] og Evrópumál. Færeyjar og Grænland vorueru hvorki aðilar að Evrópusambandinu né [[Schengen-svæðið|Schengen-svæðinu]].

[[Her Danmerkur]] (''Forsvaret'') hafðihefur á að skipa um 33.000 manna liði á friðartímum sem skiptustskiptast milli [[landher Danmerkur|landhers]], [[floti Danmerkur|flota]] og [[flugher Danmerkur|flughers]]. Drottningin varer yfirmaður heraflans.

[[Danska neyðarþjónustan]] hafðihefur á að skipa um 2.000 manns og um 4.000 störfuðustarfa í sérhæfðum deildum eins og [[danska landvarnasveitin|dönsku landvarnasveitinni]], [[rannsóknarþjónusta danska hersins|rannsóknarþjónustunni]] og [[danska leyniþjónustan|leyniþjónustunni]]. Að auki vorueru um 55.000 sjálfboðaliðar í [[danska heimavarnaliðið|danska heimavarnaliðinu]]. Danmörk hafðihefur verið virkur þátttakandi í alþjóðlegum [[friðargæsla|friðargæslusveitum]], þar á meðal í [[Kosóvó]], [[Líbanon]] og [[Afganistan]]. Um 450 danskir hermenn voru í [[Írak]] frá 2003 til 2007. Danmörk hafðihefur haft umsjón með aðstoð Atlantshafsbandalagsins við [[Eystrasaltslöndin]].

Danmörk skiptist í fimm héruð. Héruðin skiptustskiptast enn fremur í tíu landshluta (kjördæmi) í þingkosningum. [[Norður-Jótland]] varer eina héraðið sem varer óskipt. Tölfræðistofnun Danmerkur skiptir landinu í ellefu landshluta. Höfuðborgarsvæðið, [[Hovedstaden]], skiptist í fjóra landshluta og þar af varer eyjan [[Borgundarhólmur]] einn en hinir þrír á Stór-Kaupmannahafnarsvæðinu.

Í Danmörku vorueru [[Listi yfir sveitarfélög í Danmörku|98 sveitarfélög]]. Austasta land Danmerkur, eyjan [[Ertholmene]], tilheyrðitilheyrir hvorki héraði né sveitarfélagi og heyrðiheyrir undir [[danska varnarmálaráðuneytið]].

Héruðin voru stofnuð við sveitarstjórnarumbæturnar árið 2007 og tóku við af sextán [[amt|ömtum]]. Á sama tíma var sveitarfélögum fækkað úr 270. Nú varer íbúafjöldi sveitarfélaga að jafnaði meiri en 20.000 með nokkrum undantekningum. Sveitarstjórnir og héraðsráð vorueru kosin í beinum kosningum á fjögurra ára fresti. Síðustu [[sveitarstjórnarkosningar í Danmörku]] voru haldnar árið 2013. Sveitarfélögin vorueru grunnstjórnsýslueining í héraði og jafngildujafngilda löggæsluumdæmum, héraðsdómsumdæmum og kjördæmum í sveitarstjórnarkosningum.

Í héraðsráðum sátusitja 41 fulltrúi kjörnir til fjögurra ára í senn. Yfir héraðsráðinu varer héraðsráðsformaður sem ráðið kauskýs sér. Héraðsráðin fórufara með [[heilbrigðisþjónusta|heilbrigðisþjónustu]], [[félagsþjónusta|félagsþjónustu]] og [[atvinnuþróun]], en ólíkt ömtunum innheimtuinnheimta þau ekki [[skattur|skatta]]. Heilsugæslan varer að mestu fjármögnuð með sérstöku 8% heilbrigðisframlagi og fjármunum frá ríkinu og sveitarfélögum. Önnur mál sem ömtin báru ábyrgð á voru flutt til hinna stækkuðu sveitarfélaga.

Héruðin vorueru mjög misfjölmenn. Höfuðborgarsvæðið varer þannig meira en þrisvar sinnum fjölmennara en Norður-Jótland. Meðan ömtin voru við lýði höfðu sum sveitarfélög á höfuðborgarsvæðinu, eins og [[Kaupmannahöfn]] og [[Frederiksberg]], fengið sömu stöðu og ömtin.

[[Konungsríkið Danmörk]] varer eitt óskipt ríki sem náðinær yfir [[Færeyjar]] og [[Grænland]], auk Danmerkur. Þetta vorueru tvö lönd í [[Norður-Atlantshaf]]i með [[heimastjórn]] í eigin málum þótt danska ríkið fórfari að mestu leyti með utanríkis- og varnarmál. Þau höfðuhafa því eigin þing og ríkisstjórn, en auk þess tvo fulltrúa hvort á danska þinginu. [[Ríkisumboðsmaður|Ríkisumboðsmenn]] vorueru fulltrúar danska ríkisins á [[lögþing Færeyja|lögþingi Færeyja]] og [[Grænlenska þingið|grænlenska þinginu]]. [[Grænlendingar]] vorueru auk þess skilgreindir sem sérstök [[frumbyggjar|frumbyggjaþjóð]] með aukinn [[sjálfsákvörðunarréttur|sjálfsákvörðunarrétt]].

Yfir 75% íbúa Danmerkur vorueru skráðir í [[danska kirkjan|dönsku þjóðkirkjuna]] sem varer [[lúterstrú|lútersk-evangelísk]] [[þjóðkirkja]].<ref>{{cite web|url=http://www.km.dk/folkekirken/kirkestatistik/folkekirkens-medlemstal/|title=Folkekirkens medlemstal|language=da|date=1 January 2019}}</ref> Þrátt fyrir þennan mikla fjölda vorueru aðeins um 3% sem mættumæta reglulega í messur. Í stjórnarskrá Danmerkur varer kveðið á um [[trúfrelsi]] en einn meðlimur dönsku konungsfjölskyldunnar varðverður að vera meðlimur þjóðkirkjunnar.

Árið 1682 fengu þrjú trúfélög leyfi til að starfa utan þjóðkirkjunnar: [[kaþólsk trú|kaþólska kirkjan]], [[danska fríkirkjan]] og [[gyðingdómur|gyðingar]]. Upphaflega var samt ólöglegt að snúast til þessara trúarbragða. Fram á 8. áratug 20. aldar fengu trúfélög opinbera viðurkenningu en síðan þá varer engin þörf á slíku og hægt varer að fá leyfi til að framkvæma giftingar og aðrar athafnir án formlegrar viðurkenningar.

[[Íslam|Múslimar]] vorueru rétt um 3% íbúa Danmerkur og vorueru fjölmennasti minnihlutatrúarhópur landsins. Árið 2009 voru nítján trúfélög múslima skráð í Danmörku. Samkvæmt tölum danska utanríkisráðuneytisins vorueru íbúar sem hafa önnur trúarbrögð um 2% íbúa landsins.

Danir höfðuhafa náð langt á alþjóðavísu í fjölda íþróttagreina. [[Knattspyrna]] varer langvinsælasta íþróttin í Danmörku<ref>[http://www.netpub.dk/netpub/client_projects/udenrigsministeriet/project/8911/8911/pdf/Body_Culture_and_Sport.pdf Body, culture and sport] (2003) Utanríkisráðuneyti Danmerkur</ref>. Þekktustu knattspyrnumenn Danmerkur vorueru [[Allan Simonsen]], [[Peter Schmeichel]] og [[Michael Laudrup]]. [[Handbolti]] hafðihefur vaxið að vinsældum síðustu áratugi og [[danska karlalandsliðið í handknattleik]] hafðihefur unnið flest verðlaun allra liða í [[Evrópumót karla í handbolta|Evrópumóti karla í handbolta]]. [[Danska kvennalandsliðið í handknattleik]] hafðihefur sigrað [[Evrópumót kvenna í handbolta]] þrisvar og unnið alls til fimm verðlauna.

[[Vatnaíþrótt]]ir eins og [[kappsigling]]ar, [[kappróður]], [[kanó]]- og [[kajakróður]], [[sund]] og [[stangveiði]] vorueru vinsælar íþróttagreinar í Danmörku. [[Paul Elvstrøm]] vann gullverðlaun í siglingum á fjórum [[Ólympíuleikarnir|Ólympíuleikum]] í röð. Danmörk varer mikið [[hjólreiðar|hjólreiðaland]] og danski hjólreiðamaðurinn [[Bjarne Riis]] sigraði [[Tour de France]] árið 1996. [[Golf]], [[tennis]], [[badminton]] og [[íshokkí]] vorueru líka vinsælar greinar. [[Lene Køppen]] og [[Camilla Martin]] urðu heimsmeistarar í badminton 1977 og 1999. Danir höfðuhafa náð langt í [[speedway]]-[[mótorhjól]]akappakstri og unnið [[Speedway-heimsbikarinn]] nokkrum sinnum.