„Haile Selassie“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
m Tók aftur breytingar 120.29.76.8 (spjall), breytt til síðustu útgáfu Akigka Merki: Afturköllun |
TKSnaevarr (spjall | framlög) Ekkert breytingarágrip |
||
Lína 1:
{{konungur
| titill = [[Eþíópíukeisari]]
'''Haile Selassie''' ([[ge'ez]]: ኃይለ፡ ሥላሴ, „kraftur þrenningarinnar“; [[23. júlí]], [[1892]] – [[27. ágúst]], [[1975]]) var ríkisstjóri [[Eþíópía|Eþíópíu]] frá [[1916]] til [[1930]] og [[Eþíópíukeisari]] frá 1930 til [[1974]]. Hann átti þátt í að nútímavæða landið og var gríðarlega vinsæll leiðtogi, bæði heima fyrir og á alþjóðavettvangi. ▼
| ætt = Salómonsætt
| skjaldarmerki = Imperial coat of arms of Ethiopia (Haile Selassie).svg
| nafn = Haile Selassie<br>ኃይለ፡ ሥላሴ
| mynd = Haile Selassie in full dress.jpg
| myndatexti =
| skírnarnafn = Lij Tafari Makonnen
| fæðingardagur = [[23. júlí]], [[1892]]
| fæðingarstaður = [[Ejersa Goro]], [[Eþíópía|Eþíópíu]]
| dánardagur = {{dauðadagur og aldur|1975|8|27|1892|7|23}}
| dánarstaður = [[Addis Ababa]], [[Eþíópía|Eþíópíu]]
| grafinn = Dómkirkja heilagrar þrenningar, Addis Ababa, Eþíópíu
| ríkisár = 2. apríl 1930 – 12. september 1974
| undirskrift =
| faðir = [[Makonnen Wolde Mikael]]
| móðir = [[Ijigayehu Adeyamo]]
| maki = [[Yeshimebet Ali]]
| titill_maka = Keisaraynja
| börn = Romanework, Tenagnework, Asfaw Wossen, Zenebework, Tsehai, Makonnen, Sahle Selassie
}}
▲'''Haile Selassie''' ([[ge'ez]]: ኃይለ፡ ሥላሴ, „kraftur þrenningarinnar“; [[23. júlí]]
Selassie var meðlimur [[eþíópíska rétttrúnaðarkirkjan|eþíópísku rétttrúnaðarkirkjunnar]]. Innan [[rastafarahreyfingin|rastafarahreyfingarinnar]], sem var stofnuð á [[Jamaíka|Jamaíku]] snemma á [[1931-1940|4. áratugnum]] er hann talinn vera [[Kristur]] endurborinn.
==Æviágrip==
Haile Selassie fæddist árið 1892 og var skírður Tafari Makonnen en hlaut síðar nafnið Ras Tafari. Hann var skyldur þáverandi keisara Eþíópíu, [[Menelik 2.]], í gegnum ömmu sína. Hann varð landstjóri í héraðinu Salale þegar hann var fjórtán ára og síðan landstjóri í heimahéraði sínu, Harar, fjórum árum síðar. Eftir að Menelik lést tók Tafari þátt í andspyrnu gegn eftirmanni hans, [[Iyasu 5.]] keisara, sem þótti of hallur undir eþíópíska [[Íslam|múslima]]. Svo fór að Iyasu var steypt af stóli og dóttir Meneliks, [[Zauditu]], var lýst keisaraynja. Tafari var hins vegar lýstur [[ríkisstjóri]] Eþíópíu og varð jafnframt erfingi Zauditu á keisarastól.<ref>{{Vefheimild|titill=Haile Selassie fyrrum keisari Eþíópíu látinn|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=2846357
|útgefandi=''[[Þjóðviljinn]]''|ár=1975|mánuður=28. ágúst|árskoðað=2019|mánuðurskoðað=26. febrúar}}</ref>
Sem ríkisstjóri Eþíópíu stóð Ras Tafari fyrir ýmsum umbótum í þágu nútímavæðingar. Á þessum tíma voru nýir skólar stofnaðir í höfuðborginni [[Addis Ababa]], nemendur voru sendir í nám erlendis, ný sjúkrahús voru byggð og byrjað var að prenta bókmenntir á [[Amharíska|amharísku]]. Jafnframt var þrælahald formlega afnumið með lagasetningu árið 1923 samhliða inngöngu Eþíópíu í [[Þjóðabandalagið]].<ref>{{Bókaheimild|höfundur=Felix Ólafsson|titill=Bókin um Eþíópíu|útgefandi=Bókaútgáfa Menningarsjóðs og Þjóðvinafélagsins|staður=Reykjavík|ár=1974|bls=159}}</ref> Tafari lenti oft í útistöðum við Zauditu keisaraynju, sem var mun íhaldssamari en ríkisstjórinn og þótti hann of nýjungagjarn.<ref>{{Vefheimild|titill=Uppreisnin í Eþíópíu|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1333124|útgefandi=''[[Morgunblaðið]]''|höfundur=Felix Ólafsson|ár=1960|mánuður=30. desember|árskoðað=2019|mánuðurskoðað=26. febrúar}}</ref>
===Stríðið við Ítali===
Þegar Zauditu lést árið 1930 varð Ras Tafari nýr keisari og tók sér nafnið Haile Selassie og titilinn „hið sigursæla ljón af ætt Júda, konungur konunganna og keisari Eþíópíu“. Eitt það fyrsta sem Haile Selassie tók sér fyrir hendur sem keisari var að setja Eþíópíu sína fyrstu [[stjórnarskrá]].<ref>{{Vefheimild|titill=Haile Selassie: Hið fallna tákn Eþíópíu|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1455829|útgefandi=''[[Morgunblaðið]]''|ár=1974|mánuður=14. september|árskoðað=2019|mánuðurskoðað=26. febrúar}}</ref> Þessi stjórnarskrá kom á fót tveggja deilda þingi í Eþíópíu en hélt þó flestum eiginlegum völdum í höndum aðalsstéttarinnar. Að sögn keisarans var nýja stjórnarfyrirkomulaginu ætlað að vera millistig í átt að þróun til lýðræðis.<ref name=nahum22>Nahum, Fasil (1997), ''Constitution for a Nation of Nations: The Ethiopian Prospect''. Red Sea Press. {{ISBN|1569020515}}, bls. 22.</ref>
Árið 1935 hratt [[Benito Mussolini]], forsætisráðherra Ítalíu, af stað [[Innrásin í Eþíópíu|innrás í Eþíópíu]]. Ítalir höfðu áður reynt að leggja undir sig Eþíópíu árið 1889 en höfðu beðið ósigur og neyðst til að hafa sig á brott eftir [[Orrustan við Adúa|orrustuna við Adúa]]. [[Fasismi|Fasistar]] sem sátu við völd á Ítalíu vildu hefna þessarar gömlu niðurlægingar og sanna yfirburði fasismans með því að gera það sem fyrri stjórnvöldum hafði mistekist; að gera Eþíópíu að ítalskri nýlendu.
Eþíópíumenn börðust hetjulega gegn ítölsku innrásinni en gátu ekki unnið bug á þeim í þetta sinn þar sem Ítalir bjuggu yfir mun háþróaðari vopnabúnaði, þar á meðal stórum flugher. Þann 2. maí 1936 flúði Haile Selassie frá Eþíópíu ásamt fjölskyldu sinni og hugðist biðla til Þjóðabandalagsins um hernaðaraðstoð. Ítalir hertóku Addis Ababa þremur dögum síðar og lýstu konung Ítalíu, [[Viktor Emmanúel 3.]], nýjan keisara Eþíópíu.
===Útlegð (1936-1941)===
Haile Selassie kom þann 12. maí fyrir samkomu Þjóðabandalagsins í [[Genf]] og fordæmdi innrás Ítala í Eþíópíu. Hann fordæmdi meðal annars notkun [[efnavopn]]a í stríðinu og harmaði það að Þjóðabandalagið hefði ekki komið Eþíópíumönnum til hjálpar þrátt fyrir að Ítalir hefðu þverbrotið reglugerðir bandalagsins með innrásinni.<ref>{{Vefheimild|titill=Haile Selassie: Hvar er öryggi smáþjóðanna?|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1231232|útgefandi=''[[Morgunblaðið]]''|ár=1936|mánuður=2. júlí|árskoðað=2019|mánuðurskoðað=26. febrúar}}</ref> Með ræðunni vann Haile Selassie sér inn samúð andfasista á heimsvísu en Þjóðabandalagið aðhafðist hins vegar lítið. Bandalagið beitti aðeins minniháttar efnahagsþvingunum gegn Ítalíu en lét það annars óafskipt hvernig Ítalir höfðu brotið alþjóðasamninga með því að ráðast af tilefnislausu á aðildarríki Þjóðabandalagsins. Sljó viðbrögð Þjóðabandalagsins við stríðinu í Eþíópíu áttu sinn þátt í því að hvetja herskáa útþenslusinna, meðal annars í Þýskalandi og Japan, til dáða á næstu árum.
Haile Selassie settist í útlegð sinni að í borginni [[Bath]] í Englandi og keypti þar hús. Hann bjó þar við fremur fátæklegar aðstæður næstu árin<ref>{{Vefheimild|titill=Fátækasti þjóðhöfðingi heimsins|höfundur=Lindon Laing|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3541564|útgefandi=''Vísir Sunnudagsblað''|ár=1937|mánuður=5. desember|árskoðað=2019|mánuðurskoðað=26. febrúar}}</ref> og reyndi að tala máli þjóðar sinnar við alþjóðasamfélagið. Honum varð lítið ágengt fyrr en árið 1940, en þá gengu Ítalir inn í [[seinni heimsstyrjöldin]]a við hlið Þjóðverja. Þar með voru Ítalir komnir í stríð gegn Bretum, sem réðust því árið 1941 inn í Eþíópíu og frelsuðu landið undan ítölsku hernámi. Haile Selassie sneri aftur til Addis Ababa þann 5. maí árið 1941 og settist aftur á keisarastól í Eþíópíu, fimm árum upp á dag eftir að hann hrökklaðist undan innrás Ítala.<ref name=tíminn>{{Vefheimild|titill=Keisari Ethiopiu|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1016258|útgefandi=''[[Tíminn]]''|ár=1952|mánuður=8. ágúst|árskoðað=2019|mánuðurskoðað=26. febrúar}}</ref>
===Keisaratíð (1941-1974)===
Haile Selassie hélt áfram margvíslegu uppbyggingarstarfi í Eþíópíu eftir að hann komst aftur til valda. Meðal annars lét hann byggja upp eþíópíska herinn svo landsmenn yrðu því viðbúnir ef önnur innrás yrði gerð. Þegar [[Sameinuðu þjóðirnar]] kölluðu árið á eftir alþjóðlegu hernaðarinngripi í [[Kóreustríðið]] sendi Haile Selassie eþíópíska hermenn til að berjast á Kóreuskaga. Hann lét sig einnig heilbrigðis- og menntamál miklu skipta og lét reisa fjölda nýrra sjúkrahúsa og skóla.<ref name=tíminn/>
Sem keisari reyndi Haile Selassie að skapa heilsteypta þjóðernisímynd í hinni fjölþjóðlegu Eþíópíu með því að hygla sérstaklega [[Amhara|amharíksri]] menningu á kostnað annarra þjóðarbrota sem bjuggu innan keisaradæmisins. Börn voru skylduð til að læra [[Amharíska|amharísku]] í skóla og börn sem ekki voru af amharaþjóðerni þurftu stundum jafnvel að taka upp ný amharísk nöfn svo kennarar þeirra ættu auðveldara með að muna hvað þau hétu.<ref>{{Bókaheimild|titill=Ethiopia: Breaking New Ground|höfundur=Ben Parker|útgefandi=Oxfam|ár=1995|staður=Bretland|bls=17}}</ref> Minnihlutahópar í keisaradæminu fengu því lítinn aðgang að amharísku valdaelítunni í kringum keisarann.<ref>{{Greinarheimild|höfundur=Alemseged Abbay |ár=2004 |grein=Diversity and State-Building in Ethiopia|titill=African Affairs |útgefandi=Oxford University Press|bindi=103, No. 413|blaðsíðutal=593–614}}</ref> Haile Selassie skipaði einstaka embættismenn af Orómó- og Tígra-þjóðerni en gerði lítið sem ekkert til að bæta úr ójafnrétti þjóðflokkanna í hinu almenna samfélagi Eþíópíu.
Eftir að Ítalir voru hraktir frá Afríku árið 1941 fékk Eþíópía verndarland þeirra á austurströndinni, [[Erítrea|Erítreu]], í sinn hlut. Í fyrstu tóku Erítreumenn því fagnandi að sameinast grannríkinu, en þegar stjórn Haile Selassie fór að þröngva amharískri menningu upp á íbúana og skipa amharíska fulltrúa í öll embætti létu Erítreumenn sér það illa lynda. Erítrea lýsti yfir sjálfstæði frá Eþíópíu árið 1961 og þar með hófst blóðugt sjálfstæðisstríð sem lauk ekki fyrr en árið 1993 með aðskilnaði Erítreu frá Eþíópíu. Hvorki keisarinn né stjórn hans lifðu nógu lengi til að sjá fyrir endann á þeirri deilu.
Í byrjun eftirstríðsáranna var Haile Selassie einn helsti talsmaður fyrir hagsmunum Afríkuríkja og einn helsti gagnrýnandi [[Heimsvaldastefna|heimsvaldastefnu]] á heimsvísu. Hann var fyrsti forstöðumaður [[Afríska einingarbandalagið|Afríska einingarbandalagsins]] árið 1963 og sá um byggingu höfuðstöðva þess í Addis Ababa.<ref name=tíminn2>{{Vefheimild|titill=Haile Selassie að missa völdin|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3745397|útgefandi=''[[Tíminn]]''|ár=1974|mánuður=12. mars|árskoðað=2019|mánuðurskoðað=26. febrúar}}</ref> Um leið og keisarinn lét til sín kveða á alþjóðavettvangi og vann sér inn aðdáun og virðingu útlendinga döluðu vinsældir hans þó heima fyrir. Tilraunir hans til að koma á umbótum í forneskjulegu landbúnaðarkerfi Eþíópíu þóttu hægfara og árangurslitlar og þurrkar ollu því að mikill hluti Eþíópíumanna, um 40.000 til 80.000 manns, létust í hungursneyð árið 1973.
Haile Selassie missti endanlega tökin á þjóð sinni árið 1974 vegna hungursneyðar og verðbólgu sem hafði versnað vegna [[Olíukreppan 1973|olíukreppunnar]] sem þá skók heiminn. Þann 12. september tók hreyfing innan eþíopíska hersins, [[Derg]], öll völd í landinu og steypti keisaranum af stóli. Eftir uppreisnina lagði herinn formlega niður keisaradæmið og gerði kommúnisma að nýrri hugmyndafræði ríkisins. Haile Selassie var settur í stofufangelsi og lést þar þann 27. ágúst árið 1975.
==Tilvísanir==
<references/>
{{Töflubyrjun}}
{{Erfðatafla
| titill = Eþíópíukeisari
| frá =[[2. apríl]] [[1930]]
| til =[[12. september]] [[1974]]
| fyrir = [[Zauditu]]
| eftir = [[Amha Selassie]]<br>(''ókrýndur'')
}}
{{Töfluendir}}
{{stubbur|æviágrip}}
{{fd|1892|1975}}
[[Flokkur:Eþíópíukeisarar]]
[[Flokkur:Ríkisstjórar]]
| |||