„Dwight D. Eisenhower“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
TKSnaevarr (spjall | framlög) Ekkert breytingarágrip |
TKSnaevarr (spjall | framlög) Ekkert breytingarágrip |
||
Lína 1:
{{Forsætisráðherra
| nafn = Dwight D. Eisenhower
| búseta =
| mynd = Eisenhower official.jpg
| myndastærð = 250px
| myndatexti1 =
| titill= [[Forseti Bandaríkjanna]]
| stjórnartíð_start = [[20. janúar]] [[1953]]
| stjórnartíð_end = [[20. janúar]] [[1961]]
| fæðingarnafn = Franklin Delano Roosevelt
| fæddur = [[14. október]] [[1890]]
| fæðingarstaður = [[Denison, Texas|Denison]], [[Texas]], [[Bandaríkin|Bandaríkjunum]]
| dánardagur = {{dauðadagur og aldur|1969|3|28|1890|10|14}}
| dánarstaður = [[Washington (borg)|Washington, D.C.]], Bandaríkjunum
| orsök_dauða =
| þekktur_fyrir =
| starf = Hermaður, stjórnmálamaður
| stjórnmálaflokkur = [[Repúblikanaflokkurinn]]
| laun =
| trú =
| maki = [[Mamie Eisenhower|Mamie Doud]] (g. 1905)
| börn = Doud, John
| foreldrar =
| heimasíða =
| niðurmál =
| hæð =
| þyngd =
| háskóli = [[West Point]]
| undirskrift = Dwight Eisenhower Signature.svg
}}
'''Dwight David Eisenhower''' ([[14. október]] [[1890]] – [[28. mars]] [[1969]]) var 34. [[forseti Bandaríkjanna]] frá [[20. janúar]] [[1953]] til [[20. janúar]] [[1961]] fyrir [[repúblikanar|repúblikana]]. Í [[Síðari heimsstyrjöldin]]ni var hann yfirmaður alls herafla [[Bandamenn|Bandamanna]] í [[Evrópa|Evrópu]] og stjórnaði meðal annars innrásum í [[Frakkland]] og [[Þýskaland]] [[1944]] til [[1945]]. Árið [[1949]] varð hann fyrsti yfirhershöfðingi herja [[NATO]]. Í forsetatíð hans lauk [[Kóreustríðið|Kóreustríðinu]] [[1953]], auknu fé var veitt til þróunar [[kjarnavopn]]a og [[kapphlaupið um geiminn]] hófst.
==Æviágrip==
Eisenhower fæddist undir nafninu David Dwight Eisenhower í bænum [[Denison, Texas|Denison]] í [[Texas]] en ólst upp í [[Kansas]]. Hann rakti ættir sínar til [[Holland|hollenskra]] landnema frá [[Pennsylvanía|Pennsylvaníu]]. Fjölskylda hans var mjög trúrækin: móðir hans var upphaflega [[Lúterstrú|lútersk]] en gekk síðar til liðs við [[Vottar Jehóva|votta Jehóva]]. Eisenhower sjálfur var ekki skráður í neitt trúfélag fyrr en árið 1952, meðal annars vegna stöðugra flutninga á hernaðarferli sínum.<ref>{{Vefheimild|url=https://www.eisenhower.archives.gov/research/subject_guides/pdf/Eisenhower_Religion.pdf |titill=Study guide on Eisenhower and religion |útgefandi=Eisenhower Presidential Library |mánuðurskoðað=17. janúar|árskoðað=2019 |tungumál=enska }}</ref> Eisenhower útskrifaðist úr bandaríska hernaðarháskólanum West Point árið 1915 og kvæntist [[Mamie Eisenhower|Mamie Doud]]. Hjónin eignuðust tvo syni.
Í [[fyrri heimsstyrjöldin]]ni sótti Eisenhower um stöðu í vesturvígstöðvunum í Evrópu en umsókn hans var hafnað og hann var þess í stað settur yfir herdeild sem sá um þjálfun [[Skriðdreki|skriðdreka]]liða. Eftir stríðið gegndi hann herþjónustu undir ýmsum hershöfðingjum og var gerður að fylkishershöfðingja árið 1941. Eftir að Bandaríkin gengu inn í [[seinni heimsstyrjöldin]]a var Eisenhower falið að skipuleggja innrásir [[Bandamenn (seinni heimsstyrjöldin)|bandamanna]] í [[Norður-Ameríka|Norður-Afríku]] og [[Sikiley]]. Hann hafði síðan umsjón yfir innrásunum í [[Frakkland]] og [[Þriðja ríkið|Þýskaland]]. Eftir stríðið varð Eisenhower yfirmaður herforingjaráðs Bandaríkjahers og varð síðan forseti [[Columbia-háskóli|Columbia-háskóla]]. Frá 1951 til 1952 var hann fyrsti yfirhershöfðingi [[Atlantshafsbandalagið|Atlantshafsbandalagsins]].
Árið 1952 gaf Eisenhower kost á sér í forsetakosningum Bandaríkjanna fyrir [[Repúblikanaflokkurinn|Repúblikanaflokkinn]]. Hann bauð sig einkum fram til þess að koma í veg fyrir að öldungadeildarþingmaðurinn [[Robert A. Taft]] væri útnefndur frambjóðandi flokksins. Taft var einangrunarsinni sem var á móti Atlantshafsbandalaginu og vildi ekki að Bandaríkin hefðu afskipti af alþjóðamálum. Eisenhower vann útnefningu flokksins og vann síðan stórsigur í forsetakosningunum á móti [[Demókrataflokkurinn|demókratanum]] [[Adlai Stevenson II|Adlai Stevenson]]. Sigur Eisenhowers var fyrsti sigur Repúblikana í forsetakosningum frá því að [[Herbert Hoover]] vann árið 1928. Eisenhower vann endurkjör árið 1956, aftur á móti Stevenson.
Helstu markmið Eisenhowers sem forseta voru að hafa hemil á útþenslu [[Sovétríkin|Sovétríkjanna]] og draga úr tekjuhalla í útgjöldum alríkisstjórnarinnar. Árið 1953 hótaði Eisenhower því að beita kjarnavopnum til þess að fá kommúnistastjórn [[Kína|Kínverja]] til þess að fallast á friðarskilmála í [[Kóreustríðið|Kóreustríðinu]]. Kínverjar féllust á að skrifa undir vopnahlé og er vopnahléð enn í gildi í dag. Eisenhower beitti sér þó almennt fyrir aðhaldi í kjarnorkunotkun og lagði áherslu á ódýr kjarnavopn og lægri útgjöld til dýrustu herdeilda Bandaríkjahers. Líkt og forveri sinn, Harry S. Truman, viðurkenndi Eisenhower stjórn [[Taívan|Lýðveldisins Kína á Taívan]] sem hina einu réttmætu stjórn Kína. Hann fékk árið 1955 samþykki Bandaríkjaþings fyrir yfirlýsingu þar sem Bandaríkjamenn hétu því að koma Taívan til varnar ef kommúnistastjórnin á meginlandinu gerði innrás.
Stjórn Eisenhowers var Frökkum innan handar í baráttu þeirra við víetnamska kommúnista í [[fyrri Indókínastyrjöldin]]ni. Eftir að Frakkarnir höfðu sig á brott gaf stjórn Eisenhowers nýja ríkinu [[Suður-Víetnam]] ríkulega fjárhagsaðstoð.
Eisenhower og stjórn hans áttu hönd í bagga í nokkrum [[valdarán]]um sem gerð voru gegn lýðræðislega kjörnum stjórnum í þriðjaheimsríkjum á forsetatíð hans. Á forsetatíð Eisenhowers studdi [[bandaríska leyniþjónustan]] [[Valdaránið í Íran 1953|valdarán í Íran árið 1953]] og [[Valdaránið í Gvatemala 1954|í Gvatemala árið 1954]].
Í [[Súesdeilan|Súesdeilunni]] árið 1956 fordæmdi Eisenhower innrás Breta, Frakka og Ísraela í Egyptaland og neyddi þá til að draga sig burt með því að hóta að beita þá efnahagsþvingunum. Hann fordæmdi einnig innrás Sovétríkjanna í Ungverjaland eftir [[Uppreisnin í Ungverjalandi|ungversku uppreisnina]] árið 1956 en greip ekki til beinna aðgerða til að stöðva hana.
Eftir að Sovétríkin skutu [[Spútnik 1]] á sporbaug árið 1957 skipaði Eisenhower stofnun [[Geimferðastofnun Bandaríkjanna|Geimferðastofnunar Bandaríkjanna]], sem leiddi til þess að [[Geimkapphlaupið|geimkapphlaup]] hófst milli Bandaríkjanna og Sovétríkjanna. Stjórn Eisenhowers skipulagði og samþykkti [[Innrásin í Svínaflóa|innrásina í Svínaflóa]], sem var framkvæmd á stjórnartíð eftirmanns hans, [[John F. Kennedy|Johns F. Kennedy]].<ref>Robert E. Quirk (1993). Fidel Castro, bls. 303 New York and London: W.W. Norton & Company. ISBN: 978-0393034851.</ref>
Eisenhower var hófsamur íhaldsmaður sem viðhélt stofnunum [[Ný gjöf|Nýju gjafarinnar]] og jók við útgjöld til velferðarmála. Hann beitti sér hljóðlega gegn ofríki [[Joseph McCarthy|Josephs McCarthy]] og stuðlaði að endalokum [[McCarthyismi|McCarthyismans]] með því að vísa til friðhelgi forsetans og neita McCarthy þannig um aðgang að ýmsum einkasamtölum embættismanna. Eisenhower skrifaði undir mannréttindalöggjöf árið 1957 og sendi hermenn til þess að láta framfylgja skipunum alríkisdómstóls um að aðskilnaði kynþátta í skólum í Little Rock í [[Arkansas]] yrði hætt. Á stjórnartíð Eisenhowers ríkti mikil efnahagsfarsæld í Bandaríkjunum að undanskyldri stuttri kreppu árið 1958.
Í kveðjuávarpi sínu til Bandaríkjamanna árið 1963 lýsti Eisenhower yfir áhyggjum af óhóflegum fjárframlögum Bandaríkjamanna til hernaðarmála og yfir því að stjórnvöld gerðu samninga við vopnaframleiðendur í einkaeigu.
Í könnunum Gallup mældist Eisenhower þrettán sinnum dáðasti maður Bandaríkjanna.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.gallup.com/poll/1678/most-admired-man-woman.aspx|titill=Most Admired Man and Woman|útgefandi=Gallup, Inc.|mánuðurskoðað=17. janúar|árskoðað=2019}}</ref>
== Tenglar ==
* [http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3289388 ''Eisenhower''; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1965]
==Tilvísanir==
<references/>
{{Töflubyrjun}}
{{Erfðatafla
Lína 14 ⟶ 68:
}}
{{Töfluendir}}
{{stubbur|æviágrip|saga|stjórnmál}}
{{Stubbur|bandaríkin}}
{{Forsetar Bandaríkjanna}}
{{fde|1890|1969|Eisenhower, Dwight D.}}
{{DEFAULTSORT:Eisenhower, Dwight D.}}
| |||