„Karl 5. keisari“: Munur á milli breytinga

'''Karl V''' ([[24. febrúar]] [[1500]] í [[Gent]] – [[21. september]] [[1558]] í klaustrinu San Gerónimo de Yuste á [[Spánn|Spáni]]) var konungur Spánar (sem Karl I.) og keisari [[Heilaga rómverska ríkið|þýskahins ríkisinsheilaga rómverska ríkis]] (sem Karl V.) á fyrri hluta [[16. öldin|16. aldar]]. Hann var fyrsti keisari ríkisins sem ekki[[páfi]] varkrýndi krýndurekki til keisara af [[Páfi|páfa]]. Eftir hans daga fór krýningin fram í [[Frankfurt am Main|Frankfurt]] og var framkvæmdí afhöndum biskupibiskups.

Karl fæddist í Gent á [[Niðurlönd]]um ([[Belgía]] í dag) árið 1500. Faðir hans var Filippus I., hinn fagri af Habsborg, fyrsti Habsborgarinn sem varð konungur á Spáni, en samtímis var hann hertoginn af [[Búrgúnd]] (Niðurlönd). Filippus sjálfur var sjálfur sonur [[Maximilian I (HRR)|Maximilians I.]] keisara og Maríu af Búrgúnd. Móðir Karls var Jóhanna hin vitskerta fráaf [[Kastilía|Kastilíu]], dóttir [[Ferdínand 2. Aragóníukonungur|Ferdinands II.]] af [[Konungsríkið Aragónía|Aragóníu]] og [[Ísabella 1. Kastilíudrottning|Ísabellu]] drottningudrottningar í [[Konungsríkið Kastilía|Kastilíu]].

Þegar Karl var aðeins 6 ára lést faðir hans. Karl varð því næsti hertogi af Búrgúnd, sem í þá daga náði yfir [[Holland]], Belgíu og norðaustasta hérað [[Frakkland]]s í dag. Karl ólst upp í [[Brussel]], en prófasturinn í [[Utrecht]], Adrian, veitti honum kristinfræðikennslu. Adrian varð seinna [[Hadríanus VI páfi|Hadríanus VI]]. páfi.

Árið [[1516]] lést Ferdinand af Aragóníu, afi hans (og eiginmaður Ísabellu drottningar). HonumKarli var þá boðin spænska krúnan, þótt hann væri aðeins 16 ára gamallað aldri, og þáði hann hana. Reyndar var móðir hans enn á lífi, en hún var álitin vitskert og því ekki í standi til að stjórna heilustóru ríki. Með Karli sameinuðust konungsdæmin Kastilía og Aragnónía í eitt stórt ríki (Spán). En tilundir SpánarSpán heyrðu einnig héruðin [[Navarra]], [[Granada]], [[Sikiley]] og [[Sardinía]], að ógleymdum ölluöllum nýjumnýju nýlendunum sem voru að spretta upp í [[Ameríka|Ameríku]]. Því er Karl oft nefndur fyrsti eiginlegi konungur Spánar.

=== Keisari þýskahins ríkisinsheilaga rómverska ríkis ===

Árið [[1519]] lést Maximilian I. (afi Karls). Þá söfnuðust kjörfurstarnir saman í Frankfurt og réðu ráðum sínum. Fjórir menn höfðu gefið kost á sér og áttu þeir allir einhvers konar tilkall.

* [[Frans 1 Frakklandskonungur|Frans I]]. konungur Frakklands

* [[Hinrik 8.|Hinrik VIII.]] konungur [[England]]s

Kjörfurstarnir völdu Karl. Krýningin, bæði til konungs og keisara, fór fram árið [[1520]] í dómkirkjunni í [[Aachen]] og framkvæmdisá erkibiskupinn Hermann af Wied um vígsluna. Þetta var í fyrsta sinn í sögu þýskahins heilaga rómverska ríkisinsríkis sem keisaravígslanpáfi varsá ekki framkvæmdum afvígslu páfanýs keisara. Hins vegar samþykkti [[Leó 10. páfi|Leó X.]] páfi gjörninginn og [[Klemens 7.|Klemens VII.]] páfi staðfesti keisarakrýninguna árið [[1530]] meðanþegar hann sat í [[Bologna]]. Þetta var í síðasta sinn sem páfi hafði með keisarakjör í þýskahinu ríkinuheilaga rómverska ríki að gera. Karl var því höfuðerfingi alls Habsborgarríkisins, sem þá varnáði þýskayfir ríkiðÞýskaland (með [[Austurríki]]), Búrgúnd (með Niðurlöndum) og Spán (með ítölsku lendunum). Ef nýlendurnar í Ameríku eru taldar með má segja að sjaldan hafi verið til keisari meðyfir jafneins víðfeðmtvíðfeðmu svæði. Karl sjálfur var aðeins 19 ára gamall við kjörið og tvítugur við krýninguna.

Karl V. og Frans I. Frakklandskonungur háðu blóðuga bardaga um yfirráð yfir Norður-Ítalíu, sérstaklega borgina [[Milano]]. Þetta var langvinnt stríð sem stóð nær sleitulaust frá [[1521]] til [[1544]]. Ekki var aðeins barist á Ítalíu, heldur einnig á Niðurlöndum. Í orrustunni við [[Pavía]] [[1525]] náði Karl að handsama Frans og setja hann í varðhald. Í Madridarsáttmálanum undirritaði Frans yfirlýsingu þess efnis að hann hætti öllu tilkalli til Ítalíu og Niðurlanda. Við svo búið var hann látinn laus. En Franz rauf skilmálana og ítölsku stríðin héldu áfram. Frans náði að gera bandalag við [[Feneyjar|Feneyja]], sem jafnvel páfi lagði blessun sína áyfir. Karl lét því heri sína ræna [[Róm]] (''Sacco di Roma'') ''1527''. En bardagarnir skiluðu litlum árangri, hvorki fyrir keisara né fyrir Frans. Alls háðu þessir aðilar fjórar aðskildar styrjaldir og lauk þeim ekki fyrr en 1544 þegar Englendingar og Karl sameiginlega réðust inn í Frakkland. Frans lést [[1457]] er hann var að undirbúa enn frekara stríð við þýskahið heilaga rómverska ríkiðríki.

Strax árið 1521 bauð Karl [[Marteinn Lúther|Marteini Lúther]] á ríkisþingið til [[Worms]]. Lúther fékk þar tækifæri til að gera grein fyrir afstöðu sinni til [[Kaþólska kirkjan|kaþólsku kirkjunnar]]. Hann neitaði að taka til baka mótmæli sín gegn kaþólsku kirkjunni og studdi málstað sinn af þvílíkum krafti að enginn fékk að gert. Á hann var lagt ríkisbann, en Lúther flúði af vettvangi að næturlagi til að komast hjá handtöku. Karl gerði sér hins vegar enga grein fyrir þeirri holskeflu sem Lúther átti eftir að leysa úr læðingi með [[Siðaskiptin|siðaskiptunum]]. Hann var reyndar svo upptekinn á Ítalíu að hann átti erfitt með að bregðast við þegar siðaskiptin fóru í gang fyrir alvöru. 1524-26 geysaði bændastríðiðBændauppreisnin mikla geisaði í ríkinu á árunum 1524-26 og árið 1531 mynduðu siðaskipti bandalagsiðaskiptamenn með sér bandalag (''Schmalkaldischer Bund'') sem keisari þurfti að berja niður. Sökum anna eftirlét hann bróður sinnsínum, Ferdinand, þessi mál. Árið 1530 kallaði Karl ríkisþing saman í [[Ágsborg]]. Þar samdi hann fyrstu eiginlegu dómsbókstjórnarskrá fyrir ríkiðríkisins og þar gaf hann út tilskipun um rétt þeirra sem aðhylltust siðaskiptin, til að haldalifa friðinní friði. Þegar kaþólska kirkjan hóf gagnsiðabótgagnsiðbót sína árið [[1545]], starfaði Karl þó ötullega að því að fá fursta og greifa ítil liðs við kirkjuna á ný. Auk þess gekk hann endanlega milli bols og höfuðs á heriher mótmælenda.

Á 16. öld hófst ógnin af Tyrkjunum fyrir alvöru ífór [[Mið-Evrópa|Mið-]] og [[Vestur-Evrópa|VesturevrópuVestur-Evrópu]] fyrst að standa fyrir alvöru einhver ógn af Tyrkjum. Árið 1521 féll [[Belgrad]] og [[1529]] stóð [[Súleiman mikli|Suleyman hinn mikli]] með 120 þúsþúsund manna lið fyrir utan [[Vín (Austurríki)|Vínarborg]]. Tyrkjaógnin magnaðist enn meir við það að Frans I. Frakklandskonungur gerði bandalag við þá, í þeirri von að binda Karl í stríði við Tyrki, þannig að Frakkar gætuættu hægarauðveldara numiðmeð að vinna lönd á Ítalíu og í Niðurlöndum. Ógnin af Tyrkjum hvarfvar við ekkilýði svo lengi sem Karl var keisari.

Árið [[1556]] ákvað Karl að segja af sér sem keisari þýskahins ríkisinsheilaga rómverska ríkis. Hann var þá orðinorðinn 56 ára og hafði ekki viðsem besta heilsu til að þjóta fram og til baka um hið stóra ríki og berja á erlendum herjum. LöndinLöndunum skipti hann í tvennt milli sonar síns og bróður. Sonur hans, Filippus, fékk Spán og Búrgúnd. Bróðir hans, Ferdinand I., varð keisari þýskahins heilaga rómverska ríkisinsríkis. Hann tilkynnti kjörfurstunum um afsögn sína, en það ervar einstakt í allri sögu þýskahins heilaga rómverska ríkisinsríkis að keisari segisegði af sér. Þegar búið var að sjá um öll málin, dró hann sig í hlé og settist að í klaustrinu San Jerónimo de Yuste í héraðinu [[Extremadura]] á Spáni. Tveimur árum seinna var hann allur. Talið er að hann hafi látist úr [[Malaría|malaríu]]. Það fékkst staðfest [[2007]] er efnagreining var gerð á einum fingra hans. Karl var jarðaður á staðnum. Seinna flutti Filippus sonur hans líkið í kastalaklaustrið El Escorial fyrir norðan [[Madrid]].

Eitt dæmi um hve víðlent ríki Karls var er lítil setning sem hann sjálfur ritaði. „Ég tala spænsku tilvið GuðsGuð, ítölsku við konur, frönsku við menninamenn mína og þýsku við hest minn.“

Árið [[1526]] kvæntist Karl [[Ísabella af Portúgal|Ísabellu]] frá [[Portúgal]], systur [[Jóhann 3. Portúgalskonungur|Jóhanns 3.]] konungs þar (sem sjálfur var kvæntur [[Katrín af Kastilíu, drottning Portúgals|Katrínu]], systur Karls). Þau áttu þrjú börn sem komust upp:

* [[Filippus 2. Spánarkonungur|Filippus]] (1527-1598), varð konungur Spánar.

* [[María af Spáni, keisaraynja|María]] (1528-1603), varð eiginkona [[Maxímilían 2.|Maximilían 2.]] keisara.

* [[Jóhanna af Spáni|Jóhanna]] (1535-1573), giftist [[Jóhann Manúel Portúgalsprins|Jóhanni Manúel]], krónprinsi í Portúgal.

* Margrét af Parma (1522-1586), ríkisstjóri Niðurlanda.

* Jóhann af Austurríki (''Don Juan de Austria'') (1547-1578), var leiðangurstjórileiðangursstjóri flotans sem sigraði Tyrki í sjóorrustunni við Lepanto [[1571]] og ríkisstjóri Niðurlanda.