„Abraham Lincoln“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
Ekkert breytingarágrip
Ekkert breytingarágrip
Lína 24:
|undirskrift =Abraham Lincoln 1862 signature.svg
}}
'''Abraham Lincoln''' ([[12. febrúar]] [[1809]] – [[15. apríl]] [[1865]]) var [[BNA|bandarískur]] stjórnmálamaður og sextándi [[forseti Bandaríkjanna]] á tímum [[Bandaríska borgarastríðiðÞrælastríðið|Borgarastríðsinsþrælastríðsins]] frá [[1861]] til [[1865]]. Lincoln var meðlimur [[Repúblikanaflokkurinn|Repúblikanaflokksins]].
 
Lincoln giftist Mary Ann (áður Todd) Lincoln árið 1842 og átti með henni fjóra syni.<ref>White, Jr., Ronald C. (2009). A. Lincoln: A Biography. Random House, Inc.</ref> Lincoln hlaut litla sem enga formlega menntun og var að mestu sjálfmenntaður. Hann er þekktur fyrir stjórnkænsku sína og ræðusnilli en ein frægasta ræða hans er [[Gettysborgarávarpið]].<ref>http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/man-of-his-words.html</ref> Sú tveggja mínútna ræða sem hann hélt til heiðurs föllnum hermönnum við vígslu hermannagrafreitsins í Gettysburg var deilumál fyrst um sinn meðal fjölmiðla en í dag þykir hún hin mesta snilli. Í lok þeirrar ræðu lét hann þessi fleygu orð falla:
 
:„Án óvildar til neins, með góðvild til allra“.<ref>{{Vefheimild|titill=„Hvar sem tveir á fjalli fundust ...“|útgefandi=''[[Morgunblaðið]]''|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=33042803304281|mánuður=13. febrúar|ár=1966|árskoðað=2018|mánuðurskoðað=18. desember}}</ref>
 
Eitt helsta baráttumál Lincolns var að binda enda á þrælahald og varð það stór þáttur í sigri hans í forsetakosningunum árið 1860. Þegar Lincoln tók við embætti í mars 1861 voru sjö suðurríkjanna sem vildu halda áfram þrælahaldi búin að segja sig úr lögum við Bandaríkin og stofnað með sér [[Sambandsríki AmeríkuSuðurríkjasambandið]]. [[Bandaríska borgarastríðið]] eða þrælastríðið hófst 12. apríl 1861 og lauk 3. apríl 1865 með ósigri suðurríkjanna. Þó rétturinn til að stunda þrælahald hafi verið deiluefnið sem leiddi til stríðsins var það þó ekki ástæða þess að þrælastríðið var háð, því eining ríkisins var Lincoln alla tíð efst í huga. Árið 1863 gaf Lincoln þrælum í suðurríkjunum frelsi með frelsisveitingunni (e: ''emancipation proclamation'').<ref name="thinkquest">http://library.thinkquest.org/3055/netscape/people/lincoln.html</ref><ref>http://www.ihr.org/jhr/v13/v13n5p-4_Morgan.html</ref>
 
Árið 1864, meðan stríðið var enn ekki útkljáð var Lincoln endurkjörinn forseti með miklum yfirburðum. Sex dögum eftir að herir suðurríkjanna gáfust upp var Lincoln hins vegar myrtur af leikaranum [[John Wilkes Booth]] en hann stóð með [[Suðurríkin|Suðurríkjunum]] í Þrælastríðinu.<ref name="thinkquest" /> Lincoln er einn fjögurra forseta Bandaríkjanna sem hafa verið ráðnir af dögum meðan þeir sátu í embætti. Bandarískir sagnfræðingar eru almennt þeirrar skoðunar að Lincoln sé einn áhrifamesti og mikilvægasti forsetinn í sögu Bandaríkjanna.
 
==Æviágrip==
Abraham Lincoln fæddist í bjálkakofa á nýbýli foreldra sinna nálægt héraðinu Harden í bandaríska fylkinu [[Kentucky]].<ref name=almanak>{{Vefheimild|titill=Abraham Lincoln|höfundur=Sigtryggur Jónasson|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=4661937
|útgefandi=''[[Almanak Ólafs S. Thorgeirssonar]]''|ár=1909|mánuður=1. janúar|árskoðað=2018|mánuðurskoðað=18. desember}}</ref> Þegar Abraham var 7 ára flutti faðir hans með fjölskyldu þeirra vestur til [[Indiana]] og settist að við læk sem hét Pigeon Creek.<ref name=almanak/> Abraham Lincoln hlaut aðeins takmarkaða grunnmenntun en bætti upp fyrir það með eigin bókalestri.<ref name=almanak/> Meðal annars kynnti Lincoln sér lög Indiana-fylkis og var orðinn áhugasamur um bandarísk stjórnmál þegar hann komst á þrítugsaldur.<ref name=almanak/> Árið 1830 ákvað faðir Abrahams að flytja til [[Illinois]] með fjölskylduna og var það þar sem Abraham átti eftir að hefja stjórnmálaferil sinn.<ref name=almanak/>
 
Árið 1831 fékk Lincoln vinnu sem verslunarþjónn í bænum [[New Salem]]. Lincoln varð virtur í samfélagi New Salem og þegar kom til ófriðar við Indíanahöfðingjann [[Svarti haukur|Svarta hauk]] vorið 1831 var Lincoln kjörinn foringi sjálfboðaliðs New Salem í Bandaríkjaher.<ref name=almanak/> Eftir ófriðinn bauð Lincoln sig fram sem þingmann á neðri deild ríkisþings Illinois en náði ekki kjöri.<ref name=almanak/> Lincoln bauð sig fram að nýju í sama embætti í þingkosningum árið 1834 og náði í þetta sinn kjöri.<ref name=almanak/> Hann var ekki mikill skörungur á þinginu þar sem hann hafði hugann allan við sjálfsmenntun sína í [[lögfræði]]. Lincoln tók próf og fékk lögmannsleyfi fyrir Illinois árið 1837 og málafærsluréttindi á réttum bandaríska alríkisins árið 1839.<ref name=almanak/>
 
Lincoln vann næstu árin sem lögfræðingur í Illinois. Árið 1839 kynntist Lincoln konu að nafni [[Mary Todd Lincoln|Mary Todd]] og giftist henni árið 1842. Hjónin eignuðust fjóra syni.
 
Abraham Lincoln var þekktur fyrir [[Frjálslyndi|frjálslyndar]] stjórnmálaskoðanir og var því meðlimur í stjórnmálaflokki [[Viggar (Bandaríkin)|Vigga]] á fyrstu árum sínum í stjórnmálum. Lincoln var mótfallinn því að [[þrælahald]] yrði lögleitt á nýjum landsvæðum Bandaríkjanna í vestanverðri Norður-Ameríku og árið 1839 vakti Lincoln athygli landsmanna í frægum kappræðum þar sem hann rökræddi málið við keppinaut sinn, [[Stephen A. Douglas]].<ref name=almanak/> Árið 1846 náði Lincoln kjöri fyrir Vigga á [[fulltrúadeild Bandaríkjaþings]]. Lincoln bauð sig ekki fram á ný árið 1850 en var endurkjörinn á þingið árið 1854.<ref name=almanak/>
 
Fylkisdeild [[Repúblikanaflokkurinn|Repúblikanaflokksins]] í Illinois var stofnuð árið 1854 og var Lincoln einn af fyrstu meðlimum flokksins. Lincoln bauð sig fram til [[Öldungadeild Bandaríkjaþings|öldungadeildar Bandaríkjaþings]] fyrir Illinois árið 1858 en tapaði fyrir Stephen A. Douglas. Þrátt fyrir ósigurinn vakti Lincoln mikla athygli með ræðum sínum um siðferði þrælahalds í kosningunum og greiddi þannig veginn fyrir forsetakjör sitt.<ref name=almanak/><ref name=bls157>{{Bókaheimild|titill=Bandaríkjaforsetar|höfundur=Jón Þ. Þór|útgefandi=Urður bókafélag|ár=2016|bls=157}}</ref>
 
===Forsetatíð (1861 – 1865)===
Repúblikanar útnefndu Lincoln sem forsetaefni sitt fyrir forsetakosningar Bandaríkjanna árið 1860. Repúblikanar unnu auðveldan sigur í kosningunum þar sem [[Demókrataflokkurinn]] var þríklofinn. Repúblikanar hlutu um 180 kjörmenn af 303.<ref name=bls157/> Lincoln var orðinn þjóðkunnur fyrir andstöðu sína gegn útbreiðslu þrælahalds og því sættu þrælaeigendur í suðurríkjum Bandaríkjanna sig illa við að hann yrði næsti forseti þeirra. Áður en Lincoln tók formlega við embætti sögðu sjö fylki sig úr bandaríska alríkinu og stofnuðu nýtt ríki, [[Suðurríkjasambandið]]. Stuttu eftir að Lincoln tók við embætti forseta brutust út stríðsátök milli bandaríska alríkisins og Suðurríkjasambandsins. [[Þrælastríðið]] var byrjað.
 
Forystu Lincolns er gjarnan þakkað fyrir að hafa unnið bug á uppreisn Suðurríkjanna og haldið bandaríska alríkinu saman. Þann 1. janúar árið 1863 gaf Lincoln út svokallaða „frelsisyfirlýsingu“ (enska: ''Emancipation Proclamation'') þar sem því var lýst yfir að allir þrælar á yfirráðasvæði suðurríkjanna skyldu látnir lausir og þrælahald bannað.<ref>{{Vísindavefurinn|16734|Hvað getur þú sagt mér um Abraham Lincoln og af hverju var hann svona frægur?}}</ref><ref>{{Vefheimild|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?gegnirId=000553067
|titill=Hvers vegna var þrælahald afnumið í Bandaríkjunum?|höfundur=Lára Magnúsdóttir|útgefandi=''[[Sagnir]]''|ár=1. júní|árskoðað=2018|mánuðurskoðað=18. desember}}</ref> Tilskipun Lincolns var réttlætt með vísun til stríðsástandsins sem þá ríkti, en til lengri tíma var hún ekki reist á traustum lagalegum grunni. Lincoln var því mjög í mun að koma á stjórnarskrárbreytingu sem skyldi banna þrælahald fyrir fullt og allt áður en styrjöldinni lyki. Stjórn Lincolns tókst að koma því til leiðar að [[þrettándi viðauki stjórnarskrár Bandaríkjanna]] var samþykktur á fulltrúadeildinni í apríl 1864 og á öldungadeildinni í janúar 1865.<ref>{{Bókaheimild|titill=Bandaríkjaforsetar|höfundur=Jón Þ. Þór|útgefandi=Urður bókafélag|ár=2016|bls=159}}</ref> Með þessum viðauka var þrælahald formlega bannað með lögum í Bandaríkjunum.
 
Lincoln var endurkjörinn til annars kjörtímabils árið 1864 og hóf annað kjörtímabil sitt árið 1865, á meðan stríðið geisaði enn.<ref>{{Bókaheimild|titill=Bandaríkjaforsetar|höfundur=Jón Þ. Þór|útgefandi=Urður bókafélag|ár=2016|bls=168}}</ref> Stríðið hafði snúist alríkismönnunum í vil árið 1863 og flestum var ljóst að uppreisnin yrði barin niður. Þann 5. apríl árið 1865 gafst [[Robert E. Lee]], æðsti herforingi Suðurríkjasambandsins, formlega upp fyrir [[Ulysses S. Grant]] yfirhershöfðingja Bandaríkjamanna. Lincoln forseti lýsti yfir lokum styrjaldarinnar þann 11. apríl.<ref>{{Bókaheimild|titill=Bandaríkjaforsetar|höfundur=Jón Þ. Þór|útgefandi=Urður bókafélag|ár=2016|bls=158}}</ref>
 
===Morðið á Lincoln===
[[Mynd:Lincoln assassination slide c1900.png|thumb|right|Teikning af morðinu á Abraham Lincoln.]]
Þann 14. apríl árið 1865, fáeinum dögum eftir lok Þrælastríðsins, fór Lincoln ásamt konu sinni í Ford-leikhúsið í Washington til þess að horfa á gamanleikinn ''Our American Cousin''. Klukkan tíu um kvöldið læddist John Wilkes Booth, frægur leikari og öfgafullur stuðningsmaður þrælahalds, inn í stúku forsetahjónanna og skaut Lincoln í hausinn.<ref>{{Vefheimild|titill=Þegar Lincoln var myrtur|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1354350|útgefandi=''Morgunblaðið''|höfundur=Thorolf Smith|ár=1963|mánuður=26. nóvember|árskoðað=2018|mánuðurskoðað=18. desember}}</ref> Booth stökk síðan niður á sviðið og hrópaði: „Sic semper tyrannis!“ („Svona fer alltaf fyrir harðstjórum!“).<ref>{{Bókaheimild|titill=Bandaríkjaforsetar|höfundur=Jón Þ. Þór|útgefandi=Urður bókafélag|ár=2016|bls=161}}</ref> Lincoln lést úr sárinu síðar sama kvöld.
 
== Tilvísanir ==
Lína 52 ⟶ 76:
 
{{Forsetar Bandaríkjanna}}
 
{{stubbur|Bandaríkin|æviágrip}}
{{fde|1809|1865|Lincoln, Abraham}}