„Abraham Lincoln“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
TKSnaevarr (spjall | framlög) Ekkert breytingarágrip |
TKSnaevarr (spjall | framlög) Ekkert breytingarágrip |
||
Lína 24:
|undirskrift =Abraham Lincoln 1862 signature.svg
}}
'''Abraham Lincoln''' ([[12. febrúar]] [[1809]] – [[15. apríl]] [[1865]]) var [[BNA|bandarískur]] stjórnmálamaður og sextándi [[forseti Bandaríkjanna]] á tímum [[
Lincoln giftist Mary Ann (áður Todd) Lincoln árið 1842 og átti með henni fjóra syni.<ref>White, Jr., Ronald C. (2009). A. Lincoln: A Biography. Random House, Inc.</ref> Lincoln hlaut litla sem enga formlega menntun og var að mestu sjálfmenntaður. Hann er þekktur fyrir stjórnkænsku sína og ræðusnilli en ein frægasta ræða hans er [[Gettysborgarávarpið]].<ref>http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/man-of-his-words.html</ref> Sú tveggja mínútna ræða sem hann hélt til heiðurs föllnum hermönnum við vígslu hermannagrafreitsins í Gettysburg var deilumál fyrst um sinn meðal fjölmiðla en í dag þykir hún hin mesta snilli. Í lok þeirrar ræðu lét hann þessi fleygu orð falla:
:„Án óvildar til neins, með góðvild til allra“.<ref>{{Vefheimild|titill=„Hvar sem tveir á fjalli fundust ...“|útgefandi=''[[Morgunblaðið]]''|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=
Eitt helsta baráttumál Lincolns var að binda enda á þrælahald og varð það stór þáttur í sigri hans í forsetakosningunum árið 1860. Þegar Lincoln tók við embætti í mars 1861 voru sjö suðurríkjanna sem vildu halda áfram þrælahaldi búin að segja sig úr lögum við Bandaríkin og stofnað með sér [[
Árið 1864, meðan stríðið var enn ekki útkljáð var Lincoln endurkjörinn forseti með miklum yfirburðum. Sex dögum eftir að herir suðurríkjanna gáfust upp var Lincoln hins vegar myrtur af leikaranum [[John Wilkes Booth]] en hann stóð með [[Suðurríkin|Suðurríkjunum]] í Þrælastríðinu.<ref name="thinkquest" /> Lincoln er einn fjögurra forseta Bandaríkjanna sem hafa verið ráðnir af dögum meðan þeir sátu í embætti. Bandarískir sagnfræðingar eru almennt þeirrar skoðunar að Lincoln sé einn áhrifamesti og mikilvægasti forsetinn í sögu Bandaríkjanna.
==Æviágrip==
Abraham Lincoln fæddist í bjálkakofa á nýbýli foreldra sinna nálægt héraðinu Harden í bandaríska fylkinu [[Kentucky]].<ref name=almanak>{{Vefheimild|titill=Abraham Lincoln|höfundur=Sigtryggur Jónasson|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=4661937
|útgefandi=''[[Almanak Ólafs S. Thorgeirssonar]]''|ár=1909|mánuður=1. janúar|árskoðað=2018|mánuðurskoðað=18. desember}}</ref> Þegar Abraham var 7 ára flutti faðir hans með fjölskyldu þeirra vestur til [[Indiana]] og settist að við læk sem hét Pigeon Creek.<ref name=almanak/> Abraham Lincoln hlaut aðeins takmarkaða grunnmenntun en bætti upp fyrir það með eigin bókalestri.<ref name=almanak/> Meðal annars kynnti Lincoln sér lög Indiana-fylkis og var orðinn áhugasamur um bandarísk stjórnmál þegar hann komst á þrítugsaldur.<ref name=almanak/> Árið 1830 ákvað faðir Abrahams að flytja til [[Illinois]] með fjölskylduna og var það þar sem Abraham átti eftir að hefja stjórnmálaferil sinn.<ref name=almanak/>
Árið 1831 fékk Lincoln vinnu sem verslunarþjónn í bænum [[New Salem]]. Lincoln varð virtur í samfélagi New Salem og þegar kom til ófriðar við Indíanahöfðingjann [[Svarti haukur|Svarta hauk]] vorið 1831 var Lincoln kjörinn foringi sjálfboðaliðs New Salem í Bandaríkjaher.<ref name=almanak/> Eftir ófriðinn bauð Lincoln sig fram sem þingmann á neðri deild ríkisþings Illinois en náði ekki kjöri.<ref name=almanak/> Lincoln bauð sig fram að nýju í sama embætti í þingkosningum árið 1834 og náði í þetta sinn kjöri.<ref name=almanak/> Hann var ekki mikill skörungur á þinginu þar sem hann hafði hugann allan við sjálfsmenntun sína í [[lögfræði]]. Lincoln tók próf og fékk lögmannsleyfi fyrir Illinois árið 1837 og málafærsluréttindi á réttum bandaríska alríkisins árið 1839.<ref name=almanak/>
Lincoln vann næstu árin sem lögfræðingur í Illinois. Árið 1839 kynntist Lincoln konu að nafni [[Mary Todd Lincoln|Mary Todd]] og giftist henni árið 1842. Hjónin eignuðust fjóra syni.
Abraham Lincoln var þekktur fyrir [[Frjálslyndi|frjálslyndar]] stjórnmálaskoðanir og var því meðlimur í stjórnmálaflokki [[Viggar (Bandaríkin)|Vigga]] á fyrstu árum sínum í stjórnmálum. Lincoln var mótfallinn því að [[þrælahald]] yrði lögleitt á nýjum landsvæðum Bandaríkjanna í vestanverðri Norður-Ameríku og árið 1839 vakti Lincoln athygli landsmanna í frægum kappræðum þar sem hann rökræddi málið við keppinaut sinn, [[Stephen A. Douglas]].<ref name=almanak/> Árið 1846 náði Lincoln kjöri fyrir Vigga á [[fulltrúadeild Bandaríkjaþings]]. Lincoln bauð sig ekki fram á ný árið 1850 en var endurkjörinn á þingið árið 1854.<ref name=almanak/>
Fylkisdeild [[Repúblikanaflokkurinn|Repúblikanaflokksins]] í Illinois var stofnuð árið 1854 og var Lincoln einn af fyrstu meðlimum flokksins. Lincoln bauð sig fram til [[Öldungadeild Bandaríkjaþings|öldungadeildar Bandaríkjaþings]] fyrir Illinois árið 1858 en tapaði fyrir Stephen A. Douglas. Þrátt fyrir ósigurinn vakti Lincoln mikla athygli með ræðum sínum um siðferði þrælahalds í kosningunum og greiddi þannig veginn fyrir forsetakjör sitt.<ref name=almanak/><ref name=bls157>{{Bókaheimild|titill=Bandaríkjaforsetar|höfundur=Jón Þ. Þór|útgefandi=Urður bókafélag|ár=2016|bls=157}}</ref>
===Forsetatíð (1861 – 1865)===
Repúblikanar útnefndu Lincoln sem forsetaefni sitt fyrir forsetakosningar Bandaríkjanna árið 1860. Repúblikanar unnu auðveldan sigur í kosningunum þar sem [[Demókrataflokkurinn]] var þríklofinn. Repúblikanar hlutu um 180 kjörmenn af 303.<ref name=bls157/> Lincoln var orðinn þjóðkunnur fyrir andstöðu sína gegn útbreiðslu þrælahalds og því sættu þrælaeigendur í suðurríkjum Bandaríkjanna sig illa við að hann yrði næsti forseti þeirra. Áður en Lincoln tók formlega við embætti sögðu sjö fylki sig úr bandaríska alríkinu og stofnuðu nýtt ríki, [[Suðurríkjasambandið]]. Stuttu eftir að Lincoln tók við embætti forseta brutust út stríðsátök milli bandaríska alríkisins og Suðurríkjasambandsins. [[Þrælastríðið]] var byrjað.
Forystu Lincolns er gjarnan þakkað fyrir að hafa unnið bug á uppreisn Suðurríkjanna og haldið bandaríska alríkinu saman. Þann 1. janúar árið 1863 gaf Lincoln út svokallaða „frelsisyfirlýsingu“ (enska: ''Emancipation Proclamation'') þar sem því var lýst yfir að allir þrælar á yfirráðasvæði suðurríkjanna skyldu látnir lausir og þrælahald bannað.<ref>{{Vísindavefurinn|16734|Hvað getur þú sagt mér um Abraham Lincoln og af hverju var hann svona frægur?}}</ref><ref>{{Vefheimild|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?gegnirId=000553067
|titill=Hvers vegna var þrælahald afnumið í Bandaríkjunum?|höfundur=Lára Magnúsdóttir|útgefandi=''[[Sagnir]]''|ár=1. júní|árskoðað=2018|mánuðurskoðað=18. desember}}</ref> Tilskipun Lincolns var réttlætt með vísun til stríðsástandsins sem þá ríkti, en til lengri tíma var hún ekki reist á traustum lagalegum grunni. Lincoln var því mjög í mun að koma á stjórnarskrárbreytingu sem skyldi banna þrælahald fyrir fullt og allt áður en styrjöldinni lyki. Stjórn Lincolns tókst að koma því til leiðar að [[þrettándi viðauki stjórnarskrár Bandaríkjanna]] var samþykktur á fulltrúadeildinni í apríl 1864 og á öldungadeildinni í janúar 1865.<ref>{{Bókaheimild|titill=Bandaríkjaforsetar|höfundur=Jón Þ. Þór|útgefandi=Urður bókafélag|ár=2016|bls=159}}</ref> Með þessum viðauka var þrælahald formlega bannað með lögum í Bandaríkjunum.
Lincoln var endurkjörinn til annars kjörtímabils árið 1864 og hóf annað kjörtímabil sitt árið 1865, á meðan stríðið geisaði enn.<ref>{{Bókaheimild|titill=Bandaríkjaforsetar|höfundur=Jón Þ. Þór|útgefandi=Urður bókafélag|ár=2016|bls=168}}</ref> Stríðið hafði snúist alríkismönnunum í vil árið 1863 og flestum var ljóst að uppreisnin yrði barin niður. Þann 5. apríl árið 1865 gafst [[Robert E. Lee]], æðsti herforingi Suðurríkjasambandsins, formlega upp fyrir [[Ulysses S. Grant]] yfirhershöfðingja Bandaríkjamanna. Lincoln forseti lýsti yfir lokum styrjaldarinnar þann 11. apríl.<ref>{{Bókaheimild|titill=Bandaríkjaforsetar|höfundur=Jón Þ. Þór|útgefandi=Urður bókafélag|ár=2016|bls=158}}</ref>
===Morðið á Lincoln===
[[Mynd:Lincoln assassination slide c1900.png|thumb|right|Teikning af morðinu á Abraham Lincoln.]]
Þann 14. apríl árið 1865, fáeinum dögum eftir lok Þrælastríðsins, fór Lincoln ásamt konu sinni í Ford-leikhúsið í Washington til þess að horfa á gamanleikinn ''Our American Cousin''. Klukkan tíu um kvöldið læddist John Wilkes Booth, frægur leikari og öfgafullur stuðningsmaður þrælahalds, inn í stúku forsetahjónanna og skaut Lincoln í hausinn.<ref>{{Vefheimild|titill=Þegar Lincoln var myrtur|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1354350|útgefandi=''Morgunblaðið''|höfundur=Thorolf Smith|ár=1963|mánuður=26. nóvember|árskoðað=2018|mánuðurskoðað=18. desember}}</ref> Booth stökk síðan niður á sviðið og hrópaði: „Sic semper tyrannis!“ („Svona fer alltaf fyrir harðstjórum!“).<ref>{{Bókaheimild|titill=Bandaríkjaforsetar|höfundur=Jón Þ. Þór|útgefandi=Urður bókafélag|ár=2016|bls=161}}</ref> Lincoln lést úr sárinu síðar sama kvöld.
== Tilvísanir ==
Lína 52 ⟶ 76:
{{Forsetar Bandaríkjanna}}
{{stubbur|Bandaríkin|æviágrip}}
{{fde|1809|1865|Lincoln, Abraham}}
|